Schron bojowy „L” przy moście

Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Schron przy moście nad Narwią w Nowogrodzie. Widok od strony zapola. Od lewej: strzelnica broni ręcznej do obrony zapola, czerpnia powietrza, pancerz wyrzutni zużytego powietrza, wejście do schronu, pancerz wyrzutni zużytego powietrza, otwór zrzutni granatów.

 

 

Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń schronu broni maszynowej „L” przy moście drogowo-kolejowym w Nowogrodzie nad Narwią.
1. wschodnia izba bojowa na ckm, 2. kopuła bojowa na ckm. 3. magazyn, 4. maszynownia, 5. pomieszczenie dla załogi, 6. zachodnia izba bojowa na ckm, 7. korytarz, 8. śluza przeciwgazowa zamykana od zewnątrz drzwiami stalowymi i od wewnątrz lekkimi drzwiami gazoszczelnymi, 9. strzelnica ckm, 10. strzelnica broni ręcznej do obrony wejścia i zapola, 11. strzelnica broni ręcznej do obrony zapola, 12. strzelnica broni ręcznej do obrony strzelnicy ckm i zapola, 13. wyrzutnia ładunków oświetlających z możliwością zrzutu granatów, 14. zrzutnia granatów, 15. kanał technologiczny na rury do łączności świetlnej, 16. wyjście ewakuacyjne, 17. czerpnia powietrza, 18. wejście do schronu.

 

Zadania taktyczno-obronne  schronu wynikające z planu ogni

Zadaniem schronu była obrona ważnej strategicznie przeprawy drogowo-kolejowej przez Narew, jedynej łączącej północny i południowy brzeg rzeki pomiędzy położoną 15 km na południowy-wschód Łomżą i Ostrołęką, odległą o 30 km na południowy-zachód.
Obrona miała być realizowana przez trzy stanowiska bojowe ciężkich karabinów maszynowych. Jeden ckm umieszczono na obrotowej podstawie fortecznej w kopule o czterech strzelnicach. Trzy strzelnice, rozstawione co 60 stopni na obwodzie kopuły, umożliwiały ostrzał  północnego brzegu i koryta Narwi w łącznym sektorze 180 stopni, ale każda ze strzelnic z osobna posiadała jedynie sektor ostrzału równy 60 stopni [01]. Czwarta ze strzelnic kopuły skierowana była w kierunku zapola i broniła podejścia do wejścia schronu.
Dwa stanowiska ciężkich karabinów maszynowych do ognia bocznego umieszczono w izbach bojowych. Były chronione opracowaną na przełomie 1938 i 39 roku gazoszczelną płytą stalową o grubości 100 mm. Prowadziły ogień boczny w kierunku wschodnim i zachodnim niezależnie od pory dnia lub nocy [02]. Ich zadaniem było postawienie płaskich zapór ogniowych w celu obrony południowego brzegu Narwi. Dodatkowym zadaniem wschodniej strzelnicy ckm była obrona przeprawy przez drewniany most drogowo-kolejowy oraz będącej w budowie grobli. Jej zadaniem było spiętrzenie Narwi.
Do obrony bezpośredniej schronu przeznaczono strzelnice broni ręcznej oraz zrzutnię granatów [03].  Podejście do zachodniej strzelnicy ckm (Rys. 01, 9) znajdowało się w sektorze ognia strzelnicy broni ręcznej (Rys. 01, 12). Dwie strzelnice (Rys. 01, 10 i 11) miały bronić wejścia (Rys. 01, 18) do schronu. Wschodnia ambrazura (Rys. 01, 9) ckm znajdowała się pod nadzorem strzelnicy broni ręcznej w drzwiach stalowych wyjścia ewakuacyjnego (Rys. 01, 16). Krótki odcinek tylnej ściany schronu, pomiędzy strzelnicą obrony wejścia a strzelnicą ckm znalazł się w martwym polu ostrzału. Do jego obrony zastosowano zrzutnię granatów (Rys. 01, 14).

 

Fot. 02. Schron przy moście  nad Narwią w Nowogrodzie. Widok od strony wschodniej strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego do ognia bocznego. Kolejno od lewej: otwór zrzutni łusek wyrzutni ładunków oświetlających sektor ostrzału, strzelnica ciężkiego karabinu maszynowego, wyjście ewakuacyjne, nisza na tłumik silnika wysokoprężnego, technologiczny kanał na rury do łączności świetlnej.
Schron

Obiekt został zaplanowany jako jednokondygnacyjny schron dla broni maszynowej do ognia bocznego z osadzoną w stropie kopułą bojową. Jego konstrukcja została racjonalnie zaplanowana. Żelbetonowe ściany schronu otrzymały zróżnicowaną grubość. Ściana czołowa, jako najbardziej narażona na bezpośredni ostrzał od strony przedpola uzyskała grubość 1,75 m. Została dodatkowo wzmocniona nasypem kamienno ziemny. Ściany boczne ze strzelnicą ciężkiego karabinu maszynowego, jako chronione bryłą schronu przed bezpośrednim ostrzałem, są 1,00 m grubości. Ściana tylna, z niefortunnie zaplanowanym wejściem, otrzymała grubość równą 0,8 m.
Zastosowano również zróżnicowaną grubość stropu. Wynosiła ona od 1,50 m przy ścianie czołowej, najbardziej narażonej na ostrzał, do 1,35 m przy ścianie tylnej. Osadzenie kopuły wymusiło (Fot. 04) podniesienie grubości stropu w jej bezpośrednim otoczeniu do 1,75 m. Strop wzmocniono stalowymi belkami nośnymi o profilu dwuteowym. Zastosowano sztywną warstwę przeciwodłamkową. Wykonano ją z pasów stalowej blachy o grubości 5 – 6 mm, ułożonych pomiędzy belkami nośnymi.

 

Fot. 03. Schron przy moście nad Narwią w Nowogrodzie. Widok od strony zachodniej strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego do ognia bocznego. Od lewej: pancerz wyrzutni zużytego powietrza, wejście do schronu, pancerz wyrzutni zużytego powietrza, strzelnica broni ręcznej do obrony podejścia do zachodniej strzelnicy ckm, pancerz wyrzutni zużytego powietrza, zachodnia strzelnica ckm, otwór zrzutni łusek i rura wyrzutni ładunków oświetlających sektor ostrzału, strzelnica broni ręcznej do obrony zapola, czerpnia powietrza, pancerz wyrzutni zużytego powietrza, wejście do schronu, kanał technologiczny na rury do łączności świetlnej, strzelnica broni ręcznej do obrony wejścia.

 

Fot. 04. Widok kopuły bojowej na ckm schronu przy moście w Nowogrodzie od strony przedpola. Na uwagę zasługuje zmienna grubość stropu, o maksymalnej grubości przy kopule.

 

Fot. 05. Widok kopuły ze śladami trafień pocisków z 3,7 cm armaty przeciwpancernej. Widoczne są dwa uderzenia pocisków przy krawędzi zachodniej strzelnicy, które mogły uszkodzić zamknięcie szczeliny obserwacyjnej lub staliwną wkładkę chroniącą ciężki karabin maszynowy na obrotowej podstawie fortecznej.

 

 

Kopuła

W stropie schronu została osadzona kopuła bojowa na ciężki karabin maszynowy, wyprodukowana w 1937 roku. Posiada numer sygnatury „ZO 1937 N 1038. 110.”, najwyższy z zachowanych kopuł Zakładów Ostrowieckich z tego roku. Do Nowogrodu została dostarczona ze składów fortecznych lub fabrycznych, gdzie z nieznanych przyczyn musiała przeleżeć minimum 1,5 roku. Przypadek jest na tyle interesujący, że ten pancerz należał do deficytowego wyposażenia schronów.
Kopuła bojowa posiada typowy rozkład strzelnic. Trzy strzelnice, z których dwie boczne rozstawione symetrycznie pod kątem 60 stopni względem środkowej, przeznaczone były do obrony przedpola. Czwarta strzelnica służyła do obrony zapola. Znajduje się na przeciwko środkowej. Grubość pancerza wynosi 18 cm (mierzona na wysokości strzelnicy), co wyraźnie jest zauważalne po wtórnym osadzeniu w otworach strzelniczych wkładek przeznaczonych dla kopuły o mniejszej grubości pancerza (Fot. 05). Cechą charakterystyczną kopuły jest otwór, zaprojektowany jako  wejściowy, wykonany w cylindrycznej części korpusu kopuły. W przypadku schronu przy moście nie został wykorzystany. Podobnie jak w schronie „E”, boczne wejście zostało przysłonięte stalowymi płytami połączonymi dwoma rzędami śrub (Fot. 06).

 

Fot. 06. Widok stalowego podestu kopuły oraz płyty przysłaniającej boczne wejście.
Łączność świetlna

Planowano wyposażyć schron w łączność świetlną. W tym celu w procesie betonowania schronu pozostawiono dwa kanały technologiczne. Jeden z nich wykonano w kierunku północno-wschodnim a drugi w kierunku zachodnio-południowym. W kanale technologicznym miały być precyzyjnie osadzone dwie rury, ustawione w kierunku stanowiska łączności w kolejnym schronie. Dolna miała służyć do nadawania sygnałów świetlnych. Górna przeznaczona była do obserwacji i odbierania sygnałów świetlnych. Do łączności świetlnej stosowano w Wojsku Polskim od 1933 roku udoskonalony aparat typu „ASS 33”. Sygnały świetlne nadawano alfabetem Morse’a. Maksymalny zasięg łączności zależał o poziomu widoczności. Przy przejrzystym powietrzu i przy całkowicie otwartej przesłonie aparatu wynosił w dzień do 6 km i do 8 km w nocy. Wschodnie stanowisko posiadało łączność ze schronem obserwacyjnym (na mapie o oznaczeniu „O”). Rury do łączności świetlnej zabezpieczone były od strony pomieszczenia za pomocą stalowych drzwiczek.

Ślady walki

Schron został ostrzelany w dniu 9 września 1939 roku z 3,7 cm armaty przeciwpancernej (niem. Panzerabwehr Kanone 35/36). Ostrzelano kopułę bojową. Część pocisków trafiła w  zachodni narożnik ściany czołowej. Odłamki pocisku 10,5 cm pocisku pozostawiły ślady na ścianie przy zachodniej strzelnicy ckm i okapie, usunięte podczas remontu schronów przez saperów Armii Czerwonej w latach 1940-41.
Część pocisków wystrzelonych z 3,7 cm armaty przeciwpancernej zrykoszetowała na powierzchni kopuły. Dwa trafienia w pobliżu krawędzi otworu zachodniej strzelnicy kopuły były wyjątkowo groźne. Mogło zostać uszkodzone zamknięcie szczeliny obserwacyjnej w górnej części otworu strzelnicy i staliwna wkładka w raz z lufą ckm. Wkładka wypełniała dolną część strzelnicy. Posiadała profil przeciwrykoszetowy. Widoczne na zdjęciu 05 wkładki zostały osadzone podczas rewitalizacji schronu i pochodzą z kopuły o mniejszej grubości pancerza.

 

Fot. 07. Archiwalne już zdjęcie schronu przy moście nad Narwią w Nowogrodzie z osadzoną płytą pamiątkową. Płyta z napisem „PAMIĘCI BEZPRZYKŁADNEGO BOHATERSTWA ŻOŁNIERZA POLSKIEGO W OBRONIE NOWOGRODU PRZED HITLEROWSKĄ NAWAŁĄ W XXV ROCZNICĘ, RODACY” została zdemontowana.

 

 

[01] – Trzy strzelnice, rozstawione co 60 stopni na obwodzie kopuły, o sektorze ostrzału równym 60 stopni każda, umożliwiały ostrzał  północnego brzegu i koryta Narwi. Czwarta ze strzelnic kopuły skierowana była w kierunku zapola i broniła podejścia do wejścia schronu.

[02] – Oba stanowiska bojowe ckm do ognia bocznego wyposażono w wyrzutnie ładunków oświetlających.

[03] – więcej w opracowaniu Zrzutnia granatów (1939 r.)