Opracował: Franz Aufmann
A – wejście do schronu, B – śluza przeciwgazowa, C – wyjście awaryjne, D – pomieszczenie filtra przeciwkurzowego, E – maszynownia, F – szyb kopuły bojowej, G – izba załogi, H – izba bojowa,
01 – strzelnica ckm, 02 – strzelnica obrony bezpośredniej, 03 – wyrzutnie powietrza ze schronu, 04 – czerpnia powietrza, 05 – nisza wyrzutu gazów spalinowych, 06 – wyrzutnia ładunków oświetlających z zrzutnią łusek, 07 – odpływ sanitarny.
Schron bojowy – opis
Ciężki schron bojowy, drugiej linii obrony „Odcinka Nowogród” został zgodnie z założeniami taktycznymi wybudowany na skarpie u podnóża wzgórza 133 na wschód od Nowogrodu. Był przygotowany do walki ale nie posiadał pełnego wyposażenia (oświetlenia i wentylacji).
Zaliczał się do drugiej linii obrony. Zgodnie z projektem, obsypana ściana czołowa schronu, narażona na bezpośredni ostrzał od strony przedpola, uzyskała grubość 1,75 -2,00 metra. Grubość ściany bocznej była zmienna. Wynosiła 1,5 metra na wysokości izby załogi ale już w części bojowej osiągała grubość 1,0 metra. W części nie narażonej na ostrzał założono jej grubość na 0,9 m. W stropie o zmiennej grubości 1,4-1,5 metra osadzono centralnie gazoszczelną kopułę bojową. Zabezpieczenie przed odłamkami betonu, w przypadku ostrzału schronu, zapewniał blacha stalowa, ułożona między kształtownikami nośnymi stropu. Ściany boczne zostały zabezpieczone siatką przeciwodpryskową. Główne uzbrojenie schronu stanowiły dwa ciężkie karabiny maszynowe, umieszczone do jednym w izbie bojowej do prowadzenia ognia bocznego i kopule do ostrzału przedpola (ognia czołowego).
Obronę wejścia i zapola umożliwiały dwie strzelnice pomocnicze znajdująca się w izbie bojowej. Strzelnica umieszczona na tylnej ścianie schronu, z sektorem ostrzału na zapole schronu, posiadała profil przeciw rykoszetowy, jako bardziej narażona na ostrzał. Trzecia strzelnica pomocnicza znajdowała się w izbie załogi. Służyła do obrony podejścia od strony zapola do głównej strzelnicy ckm. Konstrukcja schronu wyjątkowo oszczędna. Zrezygnowano z drzwi kratowych i korytarza wejściowego z charakterystycznym załamaniem pod kątem 90 stopni, typowego dla świetnie opracowanych pod względem obrony wejścia schronów „Ośrodka oporu Jastarnia”, czy schronów z Górnego Śląska wybudowanych w 1939 roku. Zewnętrzne drzwi stalowe chroniły wnętrze schronu przed ostrzałem z broni maszynowej i odłamkami pocisków, jednak nie zabezpieczały w dostateczny sposób przed ładunkami wybuchowymi lub pociskami ppanc.
Schron jako dzieło gazoszczelne otrzymało śluzę przeciwgazową. Szyb kopuły bojowej, zaplecze techniczne obiektu oraz izba bojowa została odizolowana lekkimi drzwiami gazoszczelnymi.
Gazoszczelna kopuła bojowa dla ckm
W stropodachu schronu osadzono gazoszczelną czterostrzelnicową kopułę bojową na ciężki karabin maszynowy wyprodukowaną przez Zakłady Ostrowieckie w 1938 roku. Grubość pancerza w strefie narażonej na ostrzał odbiegała od przyjętych standardów i wynosiła około 15 cm. Dwie strzelnice boczne są położone symetrycznie względem środkowej. Ich osie przecinają się pod kątem 120 stopni. Przeznaczone były do prowadzenia ognia czołowego. Czwarta strzelnica położona naprzeciwko strzelnicy środkowej służyła do obrony zapola schronu. W dolnej części strzelnicy osadzone były, indywidualnie pasowane, wkładki z profilem przeciw rykoszetowym. W otworze wkładki umieszczana była lufa ckm. Strzelnica miała standardowy sześćdziesięciostopniowy sektor ostrzału w płaszczyźnie poziomej. Górną cześć strzelnicy, służąca do prowadzenia w znacznym stopniu ograniczonej obserwacji i celowania, zabezpieczało obrotowe zamknięcie. Tego typu rozwiązanie zamknięcia przeziernika stosowane było w kopułach bojowych produkcji Zakładów Ostrowieckich (od 1937 roku) dla fortyfikacji na wschodnich terenach Polski.
W pionowej osi kopuły umieszczono obrotowy wspornik z mocowaniem i podparciem podstawy ciężkiego karabinu maszynowego. Umożliwiał on ustawienie ckm w każdej z czterech strzelnic. Podstawa wspornika była przyśrubowana do stalowego podestu w osi pionowej kopuły.
Standardowym wyposażeniem kopuł bojowych Zakładów Ostrowieckich w schronach z 1939 roku był układ usuwania łusek i gazów prochowych powstających podczas prowadzenia ognia z ckm. Podstawowymi elementami układu był kolektor zbierający łuski i gazy prochowe, gazoszczelny zbiornik na łuski i wentylator.
Kolektor powieszony był pod ckm. Łuski, poprzez giętki przewód, kolumnę obrotowego wspornika i pionową rurę spadały pod wpływem grawitacji do gazoszczelnego zbiornika. Gazy prochowe z układu kolektor – gazoszczelny zbiornik usuwane były przez wentylator na zewnątrz schronu.
Izba bojowa
Stanowisko bojowe ckm w izbie bojowej chronione było małą płytą pancerną. Zgodnie z założeniami konstrukcyjnymi miał to być pancerz gazoszczelny. Nie wykonano jednak podstawowego elementu jakim było gazoszczelne jarzmo, które miało być osadzone w cylindrycznym otworze w płycie. Ckm spoczywał na podstawie fortecznej osadzonej obrotowo na trzpieniu przy pancerzu i opartej na stoliku z zamocowaną podziałką. Po prawej stronie stanowiska znajdowała się wyrzutnia ładunków oświetlających sektor walki (więcej >>).
W izbie bojowej znajdowały się dwie strzelnice pomocnicze, do obrony wejścia i zapola. Strzelnicę obrony bezpośredniej o konstrukcji z 1939 roku zamykała płyta stalowa, mocowana do ościeżnicy za pomocą zawiasu o poziomej osi obrotu. W pozycji „zamknięte” ryglowana była za pomocą dźwigni. Uszczelka filcowa, zapewniająca gazoszczelność, mocowana była przez docisk za pomocą profilowanej blaszanej ramki (więcej >>).
W ścianie bocznej z pomocniczą strzelnicą obrony zapola umieszczono w niszy pisuar. Po wyposażeniu pozostał tylko ciemniejszy ślad. Nad niszą znajdowała się pojemnik z wodą do spłukiwania. Odpływ następował rurą na zewnątrz schronu. Nie przewidziano szamba.
Maszynownia.
Nie zachowała się dokumentacja techniczna schronu. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji schronu, można przyjąć, że schron miał być wyposażony:
– w układ napowietrzania schronu i usuwania zużytego powietrza,
– w układ usuwania gazów prochowych,
– w elektryczne oświetlenie.
W polskich schronach przewidziano zastosowanie silnika wysokoprężnego brytyjskiej firmy Blackstone & Company Limited, której zakłady mieściły się w miejscowości Stanford. Seria silników DB posiadała zwartą budowę a pionowy układ pracy minimalizował zajmowaną powierzchnię (Rys.2). Posiadał moc 4,5 KM przy prędkości obrotowej wynoszącej n=900 Obr/min. Produkowany był w latach 1935-1940.
Gazy spalinowe miały być usuwane na zewnątrz schronu za pomocą rury, której wylot znajdował się w niszy zabezpieczonej stalową płytą. Silnik za pomocą dwóch pasów transmisyjnych miał napędzać główny wentylator oraz prądnicę prądu stałego. Ustawiony był na cokole i zamocowany za pomocą czterech kotw. W schronie nie zachowała się konstrukcja cokołu.
Pomieszczenie filtrów przeciwchemicznych nie było wydzielone. Powietrze dla układu nawiewu schronu, zasysane było poprzez standardową czerpnię powietrza, która znajduje się na tylnej ścianie schronu, po lewej stronie od wyjścia ewakuacyjnego.
Wyjście ewakuacyjne
Wyjście ewakuacyjne miało umożliwić załodze opuszczenie schronu w przypadku zaklinowania lub zasypania drzwi wejściowych. W schronach bojowych Nowogrodu zastosowano pancerze wyjścia ewakuacyjnego dostarczone ze wschodnich terenów Polski. Różniły się konstrukcyjnie od stosowanych w fortyfikacjach na Śląsku. Pancerz osadzany były w ścianie schronu w procesie betonowania schronu. Na czas betonowania wraz z kotwami mocowany był do szalunku. Stalowe kotwy posiadały nagwintowaną część końcową na którą nakręcano nakrętkę. Widoczna jest na zdjęciach ościeżnicy i znajduje się w połowie długości każdego jej boku.
Spawany pancerz skrzynkowy, otwierał się jednostronnie. Zamykany był dwoma ryglami. W górnej części osiadał otwór zabezpieczany klapą z poziomą osią obrotu. Otwór służył do obserwacji i obrony zapola. Był ujęty w numeracji strzelnic. Wnęka wyjścia ewakuacyjnego od strony wnętrza schronu była zamykana dwuskrzydłowymi lekkimi drzwiczkami gazoszczelnymi. W tym schronie nie zachowało się opisywane wyposażenie schronu.
Izba załogi
W przypadku polskich schronów bojowych budowanych w 1939 roku, określenie wyposażenia poszczególnych obiektów na podstawie inwentaryzacji jest praktycznie niemożliwe. Zrezygnowano z montowania na stałe do ścian wyposażenia takiego jak prycze, siedziska i półki. Brak elementów mocujących uniemożliwia zlokalizowanie położenie wyposażenia. Możemy jedynie określić miejsce, w którym znajdowała się piec do ogrzewania schronu i podgrzewania posiłków. Jest ono uwarunkowane doprowadzeniem powietrza w celu podtrzymania spalania i przewodem kominowym. Konstrukcja przewodu kominowego uniemożliwiała wrzucenia z zewnątrz ładunku kruszącego lub granatu bezpośrednio do izby w której znajdowała się piec. Eksplozja musiała nastąpić w przewodzie kominowym, osadzonym w żelbetonowym stropie.
Podstawowym wyposażeniem izby załogi były prycze. Przyjęta była zasada, że ich ilość odpowiadała 1/3 stanu załogi. Kolejnym istotny elementem był zbiornik na wodę pitną. Podczas inwentaryzacji schronu nie udało się ustalić położenia ujęcia wody. Była ona potrzebna w pierwszej kolejności do układu chłodzenia ciężkich karabinów maszynowych.
