Opracował: Franz Aufmann
Największym z zachowanych obiektów fortyfikacji stałej odcinka „Nowogród” jest schron położony na szczycie wzgórza 130,1 (mapka). Otoczenie schronu na przestrzeni lat uległo zmianie. Teren wokół schronu nie był zalesiony. Las u podnóża wzniesienia został wykarczowany w 1939 roku. Położenie schronu zapewniało wyjątkowo dogodne warunki do obserwacji w głąb przedpola oraz linii obrony. Schron został zaprojektowany jako obiekt gazoszczelny. W stropie o zmiennej grubości osadzono dwie kopuły, gazoszczelną kopułę bojową Z.O z 1937 roku (więcej>>>) na ciężki karabin maszynowy i obserwacyjną HT z 1939 roku. Maksymalna grubość stropu występuje przy obu kopułach i wynosi około 175 cm. Pomiędzy kopułami spada do około 150 cm a przy ścianie tylnej osiąga wartość już tylko 120 cm. Strop uzyskał sztywną warstwę przeciw odłamkową, składającą się z pasów stalowej blachy o grubości 5 – 6 mm ułożonej pomiędzy stalowymi kształtownikami nośnymi. Ściana przednia o grubości 1,75 cm, narażona na bezpośredni ostrzał od strony przedpola, została wzmocniona narzutem ziemnym. Ściany boczne i tylna otrzymały grubość 90 cm. Stanowisko bojowe ckm do ognia bocznego, umieszczone za małą płytą z 1939 roku, chronione było przed ostrzałem od strony przedpola bryłą schronu i okapem. Podejście do strzelnicy ckm od strony zapola bronione było za pomocą broni ręcznej. W korytarzu łączącym szyb kopuły na ckm z izbą bojową zostało umieszczona strzelnica obrony bezpośredniej (Fot. 02 i Fot. 05.). Wejście do schronu zabezpieczały drzwi stalowe. Było bronione przez strzelnicę broni ręcznej znajdującej się w maszynowni. W przypadku zaklinowania się lub zasypania drzwi wejścia do schronu, załoga mogła opuścić schron przy pomocy wyjścia ewakuacyjnego.
Przestrzeń bojowa
Gazoszczelna przestrzeń bojowa została zaznaczona na rys. 01. Obejmowała stanowisko bojowe ckm za pancerzem ściennym oraz stanowisko ckm w kopule produkcji Zakładów Ostrowieckich z 1937 roku wraz z korytarzem. Wejście do przestrzeni bojowej zabezpieczone było drzwiami gazoszczelnymi. Stanowiska bojowe ckm posiadały oddzielne układy odsysania gazów prochowych, których zadaniem było szybkie usunięcie skażonego powietrza ze stanowisk bojowych podczas intensywnego prowadzenia ognia. Układ składał się:
– z chwytu łusek, podwieszonego pod ciężkim karabinem maszynowym,
– hermetycznego przewodu, którym łuski spadały do zbiornika,
– gazoszczelnego zbiornika na łuski- wentylatora.
Zadaniem wentylatora było zasysanie skażonego powietrza ze stanowisk bojowych oraz zbiornika na łuski i wydmuchiwanie go na zewnątrz schronu. Wyloty rur, umieszczone w elewacji schronu, zostały standardowo zabezpieczone. Chronione były przez okrągłą płytę stalową z otworami zabezpieczonymi siatką drucianą. Zostały zaznaczone na schemacie schronu rys. 01, jako „b1” dla ciężkiego karabinu maszynowego w kopule i jako „b2” dla ckm za strzelnicą ścienną. Zdjęcia wylotu rur usuwających zanieczyszczone powietrze zostały już zaprezentowane w opisie schronu do ognia bocznego „C”.
Dopływ powietrza do przestrzeni bojowej miał zapewnić centralny układ napowietrzania schronu. Układ ten nie funkcjonował w omawianym schronie. Prawdopodobnie w celu zapewnienia szybkiej wymiany powietrza w gazoszczelnej kopule Z.O. z 1937 roku została zdemontowana wkładka jednej ze strzelnic. Na archiwalnych zdjęciach z 1939 roku strzelnica obrony zapola nie posiada staliwnej wkładki, chroniącej lufę z chłodnicą ciężkiego karabinu maszynowego. Ta strzelnica nie była narażona na ostrzał przez atakujące frontalnie oddziały Wehrmachtu, a polski odbiór wojskowy był na tyle rygorystyczny, że nie dopuściłby osadzenia w schronie niekompletnego pancerza.
Stanowisko bojowe ckm chronione było w zamyśle gazoszczelnym pancerzem ściennym z 1939 roku (Fot. 03.). Płyta stalowa o grubości 83 mm, mocowana była za pomocą nitów do ramy wykonanej z dwuteowników 200. Poniżej znajduje się wspornik podpierającym podstawę forteczną ckm. Pancerz nie został kompletnie wyposażony. Brakowało gazoszczelnego jarzma chroniącego ckm, wypełniającego cylindryczny otwór w pancerzu.
Po lewej stronie stanowiska bojowego na ckm umieszczono wyrzutnię ładunków oświetlających sektor ostrzału. Wnęka wyrzutni zamykana była gazoszczelnymi stalowymi drzwiczkami. Rura wyrzutni ładunków oraz zrzutnia łusek, wyrzucająca łuski na zewnątrz schronu widoczna jest na zdjęciu. 02.
Izba bojowa została wyposażona w pisuar umieszczony we wnęce zewnętrznej ściany schronu. Ściek znajduje się po zewnętrznej stronie ściany. Nie przewidziano szamba.
Krótki korytarz łączy izbę bojową z szybem kopuły bojowej. Ma szerokość 75 cm. Wykorzystywany był jako skład amunicji. Drewniane skrzynki z nabojami karabinowymi ustawione były wzdłuż wewnętrznej ściany. W korytarzu, tuż przed samym szybem kopuły bojowej ckm umieszczono strzelnicę obrony bezpośredniej. Broniła podejścia do strzelnicy ckm od strony zapola.
Kopuła obserwacyjna
W stropie schronu została osadzona kopuła obserwacyjna nowego typu. Została wyprodukowana przez Spółkę Górniczą i Hutniczą Karwina-Trzyniec w 1939 roku (Huta trzyniecka). Przed przejęciem Zaolzia w 1938 roku przez Polskę, huta w Trzyńcu (czech. Báňská a hutní společnost) była jednym z trzech głównych dostawców kopuł dla czechosłowackich umocnień. Wykonywała staliwne pancerze o wadze do 22 ton.
Kopuła otrzymała sześć dużych otworów obserwacyjnych równomiernie rozstawionych na obwodzie cylindrycznej części pancerza. Otwór posiadał przekrój czworokąta o minimalnych wymiarach 11×9 cm. Wydłużenie dolnej krawędzi otworu zdecydowanie ułatwiała możliwość prowadzenia obserwacji za pomocą lornetki w porównaniu z kopułą obserwacyjną Z.O. z 1936 roku (więcej>>>).
Grubość pancerza w strefie narażonej na ostrzał wynosi około 200 mm i stwarzała pozory bezpieczeństwa. Kopuła nie otrzymała wewnętrznego pancerza chroniącego obserwatora przed odpryskami pancerza powstającymi w przypadku uderzenia i niepełnego przebicia przez pocisk przeciwpancerny. Problem znany jest od I Wojny Światowej i powszechnie określano go „efektem Hopkinsona”. Francuskie kopuły obserwacyjno – bojowe typy B (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur type B) posiadały wewnętrzny pancerz, wykonany z plastycznej blachy a produkowane były dla obiektów fortecznych Linii Maginot od 1934 roku.
Zastosowanie ażurowego podestu w kopule obserwacyjnej z 1939 roku (Fot. 07.) było całkowicie nowym rozwiązaniem. Wykluczało możliwość izolowania przestrzeni kopuły od podszybia, które przy wcześniejszych rozwiązaniach pełniło rolę śluzy przeciwgazowej. Wejście do szybu zostało zabezpieczone drzwiami gazoszczelnymi. Zachowała się jedynie ościeżnica widoczna na zdjęciu 06.
Maszynownia – najcieplejsze pomieszczenie w schronie
Zgodnie z informacją majora Józefa Arabskiego, zastępcy Kierownictwa Robót nr 20, prowadzącego budowę obiektów fortecznych w Nowogrodzie, schrony nie zostały w pełni wyposażone a jedynie przygotowane do walki. Fakt ten został potwierdzony przez radziecki saperów, prowadzących inwentaryzację schronów pod koniec 1939 roku. Na wykonanej dokumentacji schronów zaznaczono płożenie elementów wyposażenia takich jak prycze, piece, pompy wodne czy też zbiorniki na wodę. Tylko w jednym przypadku, dla schronu na armatę polową, zaznaczono położenie wentylatora układu wentylacji schronu.
W dziełach fortyfikacji stałej, budowanych w 1939 roku i spełniających kryteria zastosowania wentylacji mechanicznej, przyjęto zasadę, że jednostka napędowa miała współpracować z głównym wentylatorem i w uzasadnionych przypadkach z prądnicą prądu stałego. Napęd z silnika przekazywany był za pomocą przekładni pasowych. Jeden pas transmisyjny przeznaczony był dla wentylatora a drugi dla prądnicy.
W maszynowni schronu został wykonany nowego typu cokół, wspólny dla jednostki napędowej i prądnicy (Fot. 09.). Na podwyższonej części cokołu mocowana była prądnica a na niższej jednostka napędowa. Kotwy do mocowania silnika i prądnicy umieszczono w kanałkach chronionych blachą stalową. Rozwiązanie konstrukcyjne tego typu gwarantowało łatwy montaż silnika i prądnicy. Zapewniało również regulację naciągu przekładni pasowej. Po lewej stronie cokołu, patrząc od strony silnika wysokoprężnego, zachowały się w posadzce schronu cztery kotwy do mocowania podstawy głównego wentylatora. Nie stwierdzono jednak istnienia mocowań dla zbiornika na wodę o pojemności 250 litrów niezbędnego dla grawitacyjnego chłodzenia silnika wysokoprężnego. Standardową jednostką napędową w polskich schronach był silnik wysokoprężny DB3 brytyjskiej firmy „Blackstone” (więcej>>>).
W zewnętrznej ścianie maszynowni umieszczono wyjście ewakuacyjne. Było chronione gazoszczelnym pancerzem skrzynkowym o odrębnej konstrukcji niż te stosowane w polskich umocnieniach na Śląsku. Pancerz posiadał otwór obserwacyjny, zamykany uchylną względem poziomej osi stalową płytką z filcową uszczelką. W ścianie po prawej stronie wyjścia ewakuacyjnego umieszczono strzelnicę obrony wejścia z zamknięciem (więcej>>>).
Izba załogi
Na schemacie schronu (rys. 01) zostały oznaczone dwa pomieszczenia jako „izba załogi” ze względu na brak możliwości bardziej precyzyjnego określenia przeznaczenia mniejszej izby. W niej umieszczono piec do ogrzewania schronu lub podgrzewania posiłków. W polskiej fortyfikacji stałej przyjęto zasadę, że powietrze niezbędne do podtrzymywania spalania w piecu dostarczano z zewnątrz schronu. W ścianie została osadzona rura doprowadzająca powietrze do komory spalania. Czerpnia powietrza znajduje się w narożu schronu pomiędzy strzelnicami broni ręcznej (Rys. 01, -c1) i maszynowej (Rys. 01, -d.). Widoczna jest na fot. 02. W stropie nad piecem znajduje się wlot rury kominowej odprowadzającej gazy poprzez strop na zewnątrz schronu. Została tak poprowadzona, aby każdy wrzucony w nią przedmiot z zewnątrz schronu zatrzymał się poniżej górnej powierzchni stropu. W ten sposób zabezpieczono załogę schronu przed wrzuceniem do przewodu kominowego granatu lub ładunku kraszącego przez nieprzyjaciela, który opanował strop schronu.
Standardowym wyposażeniem izby załogi był drewniane prycze. Ich ilość była uzależniona od liczebności załogi i odpowiadała 1/3 stanu obsady schronu.
Wejście do schronu.
Podstawowym mankamentem opisywanego obiektu fortecznego było niewłaściwe zaprojektowane wejście do schronu. Zastosowane rozwiązanie nie zapewniało dostatecznego bezpieczeństwa załodze schronu. W osi zewnętrznych stalowych drzwi znalazł się krótki korytarz prowadzący do przestrzeni bojowej oraz izba załogi z wejściem do bocznego pomieszczenia z piecem. Zewnętrzne drzwi chroniły przed ostrzałem z broni maszynowej i odłamkami. Nie zabezpieczały jednak wnętrza schronu w przypadku zastosowania ładunków wybuchowych lub ostrzału z broni przeciwpancernej o najmniejszych kalibrach!
