Opracował: Franz Aufmann
Schron broni maszynowej do ognia dwubocznego „A” (na mapie), położony na przybrzeżnych wydmach u podnóża wzgórza „Lepak”, był obiektem o największej kubaturze w pierwszej linii obrony odcinka „Nowogród”. Nie zachował się karnet schronu, czyli warunki wykonawcze dla danego obiektu bojowego [01]. Informacje o konstrukcji schronu można było odnaleźć w rosyjskich archiwach. Fortyfikacje w Nowogrodzie znalazły się po radzieckiej stronie granicy wytyczonej zgodnie z zawartym paktem Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowanej po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni we wrześniu 1939 roku. Przejęte przez ZSRR fortyfikacje zostały zinwentaryzowane. Komisja pod przewodnictwem A. Panagsena rozpoznała wyjątkowo dokładnie pozyskane polskie fortyfikacje obronne w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej “Narew”. Dla wybranych obiektów wykonano dokumentację techniczną. Dla omawianego schronu naniesiono nawet azymuty niemieckiego ostrzału artyleryjskiego strzelnic ściennych [02]. Szczególnie ważna była strzelnica zachodnia ckm. W jej sektorze znajdował się przyczółek uchwycony przez I batalion 3. pp (niem. I. Bataillon Infanterie-Regiment 3). Ostrzał artyleryjski wyeliminował istotną w palnie ogni strzelnicę z dalszej walki. Wyniki prac dotyczących zajętych fortyfikacji w Polsce i Finlandii zebrano w opracowaniu pt. “Развитие фортификационных форм по данным боевых действий в Финляндии и в Польше”.
Zgodnie z informacją mjr. Józefa Arabskiego, zastępcy kierownika Kierownictwa robót nr 20, schron został przygotowany do prowadzenia walki. Od strony przedpola wykonano narzut ziemny, chroniący ścianę przednią przed bezpośrednim ostrzałem od strony przedpola. Ściana przednia otrzymała grubość 1,75 m a pozostałe 1,0 m. Strop posiadał zmienną grubość. Przy kopule bojowej wynosiła około 1,95 m a części tylnej malała do 1,4 m. Saperzy Armii Czerwonej przeprowadzili wyjątkowo dokładnie inwentaryzację schronu (Rys. 2 i 3). Przygotowanie schronu do walki nie oznaczało, że został wyposażony zgodnie z warunkami zawartymi w karnecie. Na rysunku 3 zostały zaznaczone położenia prycz, zbiorników na wodę oraz pieca. W radzieckiej dokumentacji schronu nie określono jednak podstawowych podzespołów układu napowietrzania schronu i usuwania gazów prochowych ze stanowisk bojowych, niezbędnych do prowadzenie efektywnej obrony. Na planie schronu nie znalazły się również elementy wyposażenia maszynowni, izby wentylatorów i filtrów przeciwchemicznych. Liczebność obsady schronu została określona na 17 osób, 4 podoficerów oraz 13 żołnierzy. Zdaniem radzieckich saperów ograniczała się do czterech obsad stanowisk bojowych ckm.
W późniejszym okresie polskie schrony z Nowogrodu, uszkodzone podczas działań obronnych we wrzeniu 1939 roku, poddane były remontowi i włączone do pasa umocnień Zambrowskiego Rejonu Umocnionego na nowej granicy państwowej ZSRR. Umocnienia te określane są współcześnie i nieformalnie jako „Linia Mołotowa”. Po działaniach wojennych w czerwcu 1941 roku ponownie wykonano dokumentację schronu. Tym razem inwentaryzację przeprowadzili niemieccy funkcjonariusze Wydziału rozpoznania obcych fortyfikacji (niem. Abteilung Auswertung fremder Landesbefestigungen) Sztabu Głównego. Rysunek schronu, obarczony wieloma błędami, znalazł się w opracowaniu zatytułowanym “Denkschrift über die russische Landesbefestigung”.
W 1944 roku schron został wysadzony przez niemieckich saperów. Do dnia dzisiejszego zachowała się ruina schronu, ogołocona ze wszelkich stalowych elementów. Na uwagę zasługuje strop obiektu. Widok rozwarstwionego stropu prezentuje zdjęcie 05. Jego wykonanie nie zostało przeprowadzone zgodnie z obowiązującym reżimem technologicznym. Stop wylewano w trzech lub czterech fazach. Przerwy pomiędzy kolejnymi etapami betonowania były zbyt długie, prawdopodobnie zbliżone do czasu wiązania betonu. Uniesiony wybuchem strop, podany dodatkowym naprężeniom, rozwarstwił się wzdłuż płaszczyzn o najmniejszej wytrzymałości.
Uzbrojenie schronu.
Podstawowym uzbrojeniem schronu u podnóża Lepaka była broń maszynowa. Trzy stanowiska bojowe chronione były małymi płytami stalowymi, opracowanymi na przełomie 1938 i 1939 roku. Dwa z nich prowadziły ogień w kierunku wschodnim. W Nowogrodzie zostały wybudowane dwa schrony, które posiadały po dwa stanowiska ckm, prowadzące ogień w tym samym kierunku, uznanym ze względów taktycznych jako ważny w planie ogni. Tego typu rozwiązanie zaistniało już w polskiej fortyfikacji stałej w schronie według projektu nadzorowanego przez ppłk. J. Siłakowskiego z 1935 roku. Schron wybudowano na zapolu grupy fortowej ”Carski Dar” (XVb) północno – wschodniej części zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin. Stosowane było w ciężkich schronach odcinka Sarny na wschodnich terenach Polski. Osie obu strzelnic schronu „A” posiadały azymut 90 stopni. Sektor ostrzału obejmował płaski teren pozbawiony pól martwych. Trzeci karabin maszynowy chroniony małą płytą pancerną, prowadził ogień w kierunku zachodnim. Oś strzelnicy posiadała azymut 275 stopni. Sektor pola ostrzału o kącie 60 stopni obejmował przedpole strzelnicy, koryto rzeki Narwi i północny jej brzeg. Przy wyjątkowo niskim stanie poziomu wody w Narwi we wrześniu 1939 roku powstały pola martwe, obejmujące południowy brzeg rzeki. Płaskie zapory ogniowe z broni maszynowej ze stanowiska bojowego za pancerzem ściennym, prowadzone na niewielkiej wysokości ponad gruntem, okazały się nieskuteczne do zwalczania desantu wroga zalegającego na południowym brzegu rzeki. Problem mógłby być rozwiązany, gdyby wykonano jaz, spiętrzający wody Narwi. Jego budowa nie była zsynchronizowana z planem ufortyfikowania terenu. Zgodnie z informacjami majora Józefa Arabskiego, zastępcy kierownika Kierownictwa Robót nr 20, zaawansowanie prac określane było na 75%.
W stropie schronu, górującego nad przedpolem, osadzono gazoszczelną kopułę bojową Ostrowieckich Zakładów z 1938 roku (więcej >>>) na ciężki karabin maszynowy. Zadaniem stanowiska bojowego ckm w kopule była obrona przedpola w kierunku północnym oraz zapola schronu w kierunku południowym. Przedpole obejmowały trzy strzelnice. Osie dwóch strzelnic bocznych, symetrycznie położonych względne środkowej – głównej, przecinały się pod kątem 120 stopni. Ze względu na wysokość położenia kopuły względem terenu przedpola, celowniczy ckm prowadził ogień pogłębiany i poszerzany w danym sektorze ostrzału. Rażenie siły żywej wroga było mniej efektywne niż w przypadku płaskich zapór dla ognia czołowego i nieporównywalnie gorsze niż dla ognia bocznego. Strzelnica obrony zapola znajdowała się w osi strzelnicy głównej.
Na schemacie schronu, wykonanym na podstawie rysunku z opracowania komisji pod kierownictwem A. Pangsena, została zaznaczona przestrzeń bojowa dla prowadzenia ognia w kierunku wschodnim i zachodnim. Przestrzeń bojowa w kierunku zachodnim obejmowała gazoszczelną kopułę Z.O. i izbę bojową dla ckm.
Korytarz łączący podszybie kopuły i izbę bojową wykorzystany został jako skład amunicji dla obu stanowisk bojowych. Amunicja karabinowa w skrzynkach ustawiona została przy wewnętrznej ścianie korytarza. Mankamentem zachodniej przestrzeni bojowej było położenie wejścia. Zostało niefortunnie usytuowane prawie w osi ściennej strzelnicy ckm. Wejście było chronione tylko lekkimi drzwiami gazoszczelnymi. Stanowiska bojowe wschodniej przestrzeni bojowej umieszczono w oddzielnych izbach, połączonych ze sobą przejściem bez zabezpieczenia go gazoszczelnymi drzwiami.
Wejście do schronu
Wejście do schronu zamykane było drzwiami kratowymi. Dwie strzelnice, zapola i wewnętrzna strzelnica broniły wejścia. Za załamaniem korytarza umieszczono drzwi stalowe wejścia do schronu. Tylko dwa ciężkie schrony odcinka „Nowogród” posiadały tak dobrze chronione wejście, co było standardem w schronach Ośrodka oporu „Jastarnia”, budowanych również w 1939 roku. W korytarzu, w lewej ścianie przed drzwiami wejściowymi, umieszczono czerpnię powierza. Dostarczała powietrze do układu wentylacyjnego schronu. Po prawej stronie za wewnętrzną strzelnicą obrony wejścia, umieszczono dwie rury do łączności świetlnej (Rys. 01. -h). Dolna służyła do nadawania sygnałów za pomocą nadajnika a górna do odbioru. Od wewnątrz schronu zabezpieczono je za pomocą gazoszczelnych stalowych drzwiczek, zamykanych uchylną dźwignią. Rury zapewniały łączność z oddalonym o 750 m schronem „E” (mapa).
Na ścianie tylnej, pomiędzy strzelnicami obrony zapola (Rys. 01. -c) umieszczono zrzutnię granatów. Obsługiwana była ze wschodniej izby bojowej. Miała zadanie likwidowanie powstałego pola martwego.
[01] W karnetach określano typ schronu oraz jego lokalizację, główne kierunki ognia, zadania ogniowe i adekwatne zadaniom uzbrojenie, wielkość obsady, obronę przeciwgazową, zaopatrzenie w amunicję, żywność i wodę.
[02] Dla strzelnicy zachodniej podano wartość 308 stopni a dla wschodniej 40 stopni.