Opracował: Franz Aufmann
Do omówienia konstrukcji schronów Odcinka Nowogród, niezbędna jest mapka z ich lokalizacją (Fot. 01). Główne kierunki ognia ze strzelnic kopuł oznaczono niebieskim kolorem a na czerwono ze stanowisk ckm za pancerzami ściennymi. Obiekty fortyfikacji stałej, z wyjątkiem schronu przy moście, dla armaty polowej, oraz schronu z kopułą Huty „Zygmunt” otrzymały oznaczenia literowe występujące w sprawozdaniu z walk o przełamanie polskiej linii obrony na pododcinku „Szablak” [01]. Autorem opracowania był oberstleutnant K. Spalcke, dowódca I batalionu 3 pp. (niem. I. Bataillon Infanterie-Regiment 3). Polskie oznaczenia schronów nie są znane autorowi niniejszego opracowania. Mapa fortyfikacji Nowogrodu, dołączona do relacji z działań wojennych we wrześniu 1939 roku [02] zastępcy kierownika Kierownictwa Robót nr 20 mjr Józefa Arabskiego, pozbawiona jest numeracji stosowanej podczas budowy obiektów (Fot. 02). Nie udało się również odszukać taktycznej numeracji schronów, przyznawanej po odbiorze technicznym. Obie relacje powstały w dużym odstępie czasu od zakończenia działań wojennych. Nie wszystkie lokalizacje schronów zostały prawidłowo oznaczone.
Odcinek „Nowogród”
Odcinek Nowogród stanowił część linii obrony ciągnącej się wzdłuż rzek Narwi i Biebrzy, której obowiązek utrzymania powierzono Samodzielnej Grupie Operacyjnej „Narew” (dalej SGO Narew) pod dowództwem gen. bryg. Czesława Młot-Fijałkowskiego. Pas obrony SGO Narew podzielono na odcinki: „Ostrołęka”, „Nowogród”, „Łomża”, „Wizna”, „Osowiec” i „Augustów”. Nowogród znajdował się na jednym z przewidywanych głównych kierunków natarcia nieprzyjaciela, poprowadzonego z Prus Wschodnich. Zadaniem Odcinka „Nowogród” była obrona przeprawy w Nowogrodzie oraz obrona wzdłuż linii rzeki Narwi od miejscowości Szablak – Mątwica (na wschodnim skrzydle) do linii między osadami Parzychy i Sulimy (na zachodnim skrzydle). W określonych warunkach terenowych należało przygotować plan taktyczno obronny, który wymagał:
– rozplanowania sektorów ognia oraz wzajemne powiązanie ogni bocznych (ze schronów bojowych i broni towarzyszącej),
– określenia typów budowli fortyfikacyjnych oraz ich rozmieszczenia wzdłuż i w głąb pozycji,
– rozmieszczenie obsady i odwodów,
– zorganizowania łączności i zaopatrzenia.
Wstępne prace rozpoczęto pod Nowogrodem dopiero z końcem marcu 1939 roku. Wtedy został powołany sztab SGO Narew a w kwietniu Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych podjął decyzję o wzmocnieniu linii obrony schronami fortyfikacji stałej i polowej. Plan ogni dla odcinka Nowogród opracował kpt. Leon Sztok-Stokowski [03], dowódca 3. kompanii ckm 33 pp. Do maja 1939 r. opracowano projekty umocnień stałych na Odcinkach Nowogród, Ostrołęka, Osowiec i Wizna. Zostały wykonane karnety, czyli warunki wykonawcze dla każdego schronu bojowego. W karnetach określano, usytuowanie, typ schronu, główne kierunki ognia, zadania ogniowe i adekwatne zadaniom uzbrojenie, wielkość obsady, obronę przeciwgazową, zaopatrzenie w amunicję, żywność i wodę.
Kierownictwo Robót nr 20 pod dowództwem mjr sap. Karola Kleczke sformowano ze składu osobowego Inspektoratu Saperów Sztabu Głównego w maju 1939 roku. Prowadziło ograniczone prace budowlane już od czerwca po wstępnej akceptacji planów wykonawczych, w tym przypadku przez dowódcę saperów SGO „Narew” ppłk dypl. Józefa Szylinga oraz zatwierdzeniu przez szefa fortyfikacji Sztabu Głównego. Dzieła fortyfikacji stałej zaplanowano na pododcinku „Most” i „Szablak”. Obronę zorganizowano w dwóch liniach. Pierwsza, składająca się z ciężkich schronów bojowych, została wysunięta do przodu w oparciu o brzeg rzeki Narwi, którą wykorzystano jako naturalną przeszkodę przeciwpancerną. Schrony fortyfikacji stałej z Nowogrodu cechuje wyjątkowo uproszczona i oszczędna konstrukcja. Tylko dwa kluczowe obiekty „A” i „D” pierwszej linii obrony posiadały załamany pod kątem prostym korytarz wejściowy. W ten sposób zrealizowano ochronę stalowych drzwi wejściowych do schronu przed bezpośredni ostrzałem a stosowane w takim przypadku drzwi kratowe, stanowiły dodatkowe zabezpieczenie wejścia. Pozostałe schrony otrzymały oszczędniejsze w nakładach rozwiązanie. Stalowe drzwi wejściowe umieszczono lekko cofnięte w niszy tylnej ściany schronu. Zadbano jednak, aby były przynajmniej z jednej strony chronione przed bocznym ostrzałem przez bryłę schronu i okap z góry.
Plan ogni uzupełniały schrony fortyfikacji polowej. Dodatkowo wybudowano schrony pozorne. Jeden z nich, już jako pozoracyjny – bojowy otrzymał stanowisko ckm chronione kopułą przewoźną z 1934 roku (więcej >>). Na uwagę zasługuje świetnie dobrana lokalizacji schronu.
Planowano i przystąpiono do realizacji stopni spiętrzających Narew w celu uzyskania terenów zalewowych, stanowiących wyjątkowo dobrą zaporę przeciwpancerną. Należy jednak zaznaczyć, że realizacja tego projektu nie była skoordynowana z założeniami budowy fortyfikacji stałych pod Nowogrodem, mimo że całość prac powinna być nadzorowana (po mobilizacji marcowej 1939 roku) przez Naczelnego Dowódcy Saperów i Szefa Fortyfikacji gen. bryg. Mieczysława Dąbkowskiego. Faktyczny nadzór prowadził Szef Wydziału Fortyfikacyjnego ppłk Józef Siłakowski.
Zadaniem stanowisk bojowych za pancerzami ściennymi do ognia bocznego było postawienie płaskich zapór ogniowych. Wszystkie schrony bojowe fortyfikacji stałej otrzymały co najmniej po jednej kopule bojowej dla ckm do obrony przedpola. Dwa z nich wyposażono w dwie kopuły. Schron „B” drugiej linii obrony otrzymał kopułę bojową ckm Zakładów Ostrowieckich z 1937 roku i kopułę obserwacyjną najnowszego typu z 1939 roku, produkcji zakładów w Trzyńcu (co wcale nie oznacza najlepszą – co potwierdziły przeprowadzone polskie badania balistyczne w 1939 roku [4]). Nieoznaczony na mapie schron przy drodze na Miastkowo wyposażono prawdopodobnie w dwie kopuły bojowe produkcji Huty „Zygmunt”. Odległość między skrajnymi schronami bojowymi fortyfikacji stałej, schronem „L” przy moście a schronem dla armaty polowej „T” wynosi w linii prostej 3,9 km a liczona jako suma odcinków pomiędzy kolejnymi schronami („L”, „O”, „D”, „E”, „A”, „F” i „T”) pierwszej linii obrony, była równa 4,5 km. Największy dystans między bezpośrednio sąsiadującymi schronami „L” i „D” wynosił w linii prostej 1,5 km.
Pierwsza linia ciężkich schronów pododcinka „Szablak” nie miała szczęścia. Ucierpiała podczas ciężkich walk we wrześniu 1939 roku. Ucierpiała dlatego, że nie oczyszczono przedpola po drugiej stronie Narwi. Teren był częściowo zalesiony. Umożliwiło to oddziałom niemieckim prowadzenia ognia na wprost z armat przeciwpancernych kalibru 37 mm i 88 mm na krótkim dystansie do schronów pierwszej linii. Pod ostrzałem 37 mm armat przeciwpancernych znalazły się w pierwszej kolejności strzelnice kopuł, chroniących stanowiska ciężkich karabinów maszynowych. Ich zadaniem była obrona przedpola. Ogień broni maszynowej ze strzelnic w kopułach bojowych stanowił bezpośrednie zagrożenie dla nacierających oddziałów niemieckich. Pod ostrzałem znalazły się strzelnice kopuły schronu przy starej grobli („D” na mapie), schronu w lesie („E” na mapie) oraz najcięższego obiektu pododcinka „Szablak” („A” na ma mapie).
Po wyeliminowaniu zagrożenia ostrzału z kopuł pierwszej linii obrony, prowadzono ogień punktowy do strzelnic broni maszynowej za pancerzami pionowymi. Podstawowym zadaniem było wyeliminowanie z walki zachodniej strzelnicy ckm za pancerzem pionowym schronu „A” pod Lepacką Górką. W sektorze ognia tej strzelnicy znajdował się uchwycony przez oddziały niemieckie przyczółek na południowym brzegu Narwi.
Po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku, schrony w Nowogrodzie znalazły się na terytorium ZSRR. Granica między III Rzeszą zastała wytyczona zgodnie z zawartym paktem Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowana po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni we wrześniu 1939 roku. Schrony zostały poddane remontowi i włączone w skład umocnień Zambrowskiego Rejonu Umocnionego. Nie wzięły czynnego udziału w działaniach wojennych w czerwcu 1941 roku.
W czerwcu 1944 roku, schrony pierwszej linii obrony zostały wysadzone. Zachowano jedynie schron przy moście kolejowo-drogowym, ze względu na jego strategiczne położenie.
- Wszystkim zainteresowanym przebiegiem działań wojennych pod Nowogrodem, polecam artykuł pana dr. Tomasza Wesołowskiego zatytułowany „Acht Komma Acht” przeciw polskim schronom bojowym. Niemieckie 88 mm armaty przeciwlotnicze jako środek zwalczania fortyfikacji stałych i ich rola w przełamaniu umocnień odcinka „Nowogród” (9-10 września 1939 r.) z Zeszytu naukowego Muzeum Wojska nr 24 ( 2013) i nr 25 (2014).
[01] Übergang des I./I.R.3 über den Narew am 9./10.9.39. NARA, T312R.980, KTB nr 1, AOK 20, Załącznik 3
[02] Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew”, Sztab, Relacje z kampanii wrześniowej mjr Józef Arabski IPMS, B.I.13a
[03] S. Kucharski, P. Kurzawa, W. Nadolny, Lekkie schrony bojowe w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” w 1939 r. – wyniki badań terenowych, Wydawnictwo Forteca 2004 nr 2-3
[04] Zostały przeprowadzone badania balistyczne w Modlinie w dniu 06.07.1939 r. Z trzech badanych pancerzy, kopuła obserwacyjna z Trzyńca była najgorszą pod względem odporności na przebicie.