Opracowali:

Svetlana Tichanova
Martynas Kosas

Twierdza Kowno jest niewątpliwie najważniejszym obiektem dziedzictwa wojskowego na Litwie. Zbudowana w 1882 r. lądowa twierdza wojskowa pierwszej klasy była ważna dla obrony zachodniej granicy Imperium Rosyjskiego. W tym czasie miasto nazywało się Kowno (Ковнa), a najnowocześniejszą budowaną twierdzą była Kovenskaja krepost (ros. Ковенская крепость). Początkowo miasto było otoczone przez 7 fortów i 9 stałych baterii, fortyfikacje centralne, składy amunicji, budynki administracyjne, koszary, różne budynki gospodarcze i drogi.

Od 1891 r. twierdza została rozbudowana o Fort VIII, fortyfikacje Linkuva, Baterię X i inne obiekty. W 1903 roku rozpoczęto budowę Fortu IX według projektu K. Wieliczko z 1897 roku. Pierwsze forty z czerwonej cegły były później kilkakrotnie modernizowane i wzmacniane betonem. Pierwszy pierścień twierdzy kowieńskiej kosztował Imperium Rosyjskie 30 milionów rubli. W 1911 r. opracowano i zatwierdzono w 1912 r. projekt rozbudowy, zgodnie z którym miał powstać drugi pierścień fortów, składający się z 12 nowych fortów i 12 punktów wsparcia. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił jednak realizację tych planów, a największe prace przeprowadzono w fortach Romainiai, Marva i Domeikawa.

Obrona twierdzy została wzmocniona dodatkowymi liniami składającymi się z koszar pośrednich, schronów, okopów, baterii artylerii polowej i stanowisk dowodzenia, a niedokończone forty zostały przystosowane do obrony. Twierdza Kowno została podzielona na cztery odcinki obronne, z których I i IV obsadzały najsilniejsze dywizje. 18 sierpnia 1915 r., po 11 dniach intensywnego szturmu, armia niemiecka przełamała linię fortów i wkroczyła do miasta. Twierdza, która była budowana przez 33 lata, została przejęta przez Niemców.

Armia cesarska, oceniwszy strategiczne położenie Kowna, ustanowiła tam kwaterę główną feldmarszałka generała Paula von Hindenburga. Rosyjska Kovenskaja krepost stała się niemiecką Festung Kowno. Niemcy postanowili zachować i wzmocnić twierdzę, zachowując dotychczasową numerację fortów i odcinków obrony. Aby wzmocnić III odcinek obrony i zabezpieczyć się przed ewentualnym rosyjskim kontratakiem, Niemcy rozpoczęli na przełomie 1915 i 1916 roku budowę umocnień. Wykorzystano do tego materiały budowlane pozostawione w twierdzy oraz rosyjskich jeńców wojennych.

Zgodnie z niemieckim planem fortyfikacyjnym, linia umocnień rozciągała się od Varluvy przez Ramaškiai i Lantainiai, Kleboniškis, Narepus, Davalgonis, Naujasodis, Vieškūnus, Pakalniškiai, Vaišvydava i rzekę Sėmena. Wzdłuż około 10-kilometrowej linii zbudowano prawie 300 różnego rodzaju obiektów fortyfikacyjnych. Wszystkie zostały wykonane z betonu. Stropy niektórych obiektów wzmocniono belkami, szynami lub blachą falistą. Konstrukcje dzieliły się na trzy typy: schrony bojowe z ambrazurami do ostrzału, stanowiska obserwacyjne oraz schrony bierne – schronienia dla piechoty.

To właśnie schrony bierne – schronienia dla drużyny piechoty są w centrum naszej uwagi. Niektóre z nich wyposażone były w niemieckie kopuły obserwacyjne. Są to nowoczesne stalowe kopuły [01] przeznaczone do monitorowania ruchów nieprzyjaciela na przedpolu pozycji. Kopuła była zabetonowana w specjalnym gnieździe. Jej konstrukcja została wykonana z dwóch warstw blach stalowych o grubości 3 cm, rozdzielonych pięciocentymetrową szczeliną, którą można było wypełnić betonem, aby dodatkowo wzmocnić konstrukcję. Kopuła posiadała 6 czworokątnych otworów obserwacyjnych o wymiarach 8 x 8 cm. Zostały rozmieszczone względem osi kopuły pod kątem 60 stopni. Otwory obserwacyjne w razie potrzeby można było zamknąć za pomocą specjalnych nitowanych zasuw. Dostęp do kopuły odbywa się przez drzwi wsparte na trzech zawiasach. Wewnętrzna średnica kopuły wynosi około 1,0 metra, wysokość około 1,90 metra i wysunięta była na wysokość 0,40 m ponad konstrukcję przedpiersia.

Uważa się, że ten typ kopuły został wprowadzony w 1913 lub 1914 roku. Prawdopodobnie były one przeznaczone dla najnowocześniejszych twierdz Cesarstwa Niemieckiego, takich jak Poznań czy Grudziądz, które planowano rozbudować i zmodernizować. Do dziś takie kopuły obserwacyjne lub ich fragmenty zachowały się w dwóch miejscach w Polsce. W okresie międzywojennym Wojsko Polskie wykorzystało te kopuły dla stanowisk obserwacyjnych w Forcie VIIa w Poznaniu. Kolejna kopuła zachowała się w bardzo dobrym stanie na terenie Fortu XVI Twierdzy Modlin. W Republice Białorusi pozostałości kopuł zachowały się na polskich umocnieniach w rejonie miejscowości w Kroszyn. Kopuły tego typu zachowały się jeszcze na Litwie, w Kownie.

W latach 1919-1923, kiedy Kowno stało się tymczasową stolicą Litwy, miasto przygotowywało się do obrony przed wrogami zewnętrznymi – bolszewikami, bermontystami [02] i wojskami polskimi. Fortyfikacje twierdzy kowieńskiej, w tym linia obronna Narepi, zostały dostosowane do potrzeb armii litewskiej. Po wycofaniu się armii niemieckiej pod koniec 1918 r. wojska litewskie przejęły większość twierdzy kowieńskiej, w tym fortyfikacje linii Narepi. Fortyfikacje zostały naprawione, zniszczone okopy oczyszczono, wycięto krzaki i drzewa, a teren przystosowano do obrony. Po zakończeniu walk o niepodległość Litwy w 1923 r. część obiektów obronnych została oficjalnie zinwentaryzowana i włączona do systemu obrony narodowej. W tym czasie sporządzono rysunki i wydano przepisy dotyczące ochrony całego terytorium, zakazujące rozbiórki i niszczenia fortyfikacji. Z zachowanych dokumentów inwentaryzacyjnych wynika, że na stanowiskach obserwacyjnych o betonowej konstrukcji znajdowało się wówczas co najmniej siedem kopuł pancernych. Cztery z nich przetrwały do dziś (w 2012 roku było ich jeszcze pięć).

Latem 1944 roku linia obronna Narepi została użyta po raz ostatni. Chociaż nie stała się ona głównym miejscem obrony, została na krótko zajęta przez oddziały Wehrmachtu i sojuszników III Rzeszy. Po II wojnie światowej część fortyfikacji Linii Narepi zostały opuszczone, a inne zniszczone lub zasypane. Pozostałości obiektów fortyfikacyjnych i okopów przetrwały jednak do dziś i można je zobaczyć w okolicach Kowna.

 

 

 

 

---

Przypisy:

[01] – Pruska kopuła obserwacyjna w polskiej fortyfikacji.
[02] – Formacja przeszła do historii jako Zachodnia Armia Ochotnicza (ros. Западная Добровольческая Армия) – związek operacyjny białych działający na obszarze państw bałtyckich podczas wojny domowej w Rosji (https://pl.wikipedia.org/wiki/Zachodnia_Armia_Ochotnicza).