MG-Schartenstand mit Scharten- und Deckenplatte – schron na ckm z tzw. kazamatą pancerną (1932)

Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Widok stanowiska bojowego z 1932 roku dla ciężkiego karabinu maszynowego sMG08, chronionego dwoma płytami stalowymi o grubości 10 cm – pierwszą płytą ze strzelnicą pionowo osadzoną i drugą płytą osadzoną poziomo – płytą stropową. Schron znajduje się w pobliżu miejscowości Strzaliny (Strahlenberg).

 

Jednym  z ciekawych rozwiązań konstrukcyjnych stosowanych w schronach broni maszynowej (o odporności na kilka oddzielnych trafień pociskami o kalibrze 15 cm dla ostrzału stromotorowego lub dla średniego miotacza min odpowiadającej  późniejszej B1 [01]) przez niemieckich fortyfikatorów była ochrona stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego przy pomocy dwóch stalowych płyt. Konstrukcja pancerza wykonywana była według rysunku Wa.O.B. 3129. Takie rozwiązanie konstrukcyjne popularnie nazywane jest „kazamatą pancerną” dla broni maszynowej (niem. MG-Schartenstand mit Scharten- und Deckenplatte). Część bojowa schronu chroniona była stalową płytą stropową (niem. Deckenplatte) oraz płytą pionową ze strzelnicą (niem. Schartenplatte). Zastosowanie poziomo osadzonej płyty stalowej nad częścią bojową obiektu zamiast standardowego żelbetowego stropu o grubości 80 cm, pozwalało na zredukowanie do minimum wielkość powierzchni ściany z płytą (ze strzelnicą), która była narażona na bezpośredni ostrzał. W schronach, o żelbetowych ścianach grubości 1oo cm i stropie  równym 80 cm, wznoszonych w początkowym etapie budowy Pozycji Pomorskiej i Pozycji Odry, osadzano płyty o tej samej grubości, równej 10 cm [02].

 

Fot. 02. Widok ściany tylnej schronu z otworem wejściowym, chronionym ciężkimi drzwiami stalowymi z lukiem ewakuacyjnym (niem. schwere Flußstahltüren, einteilig mit Mannloch). Wymiary w świetle 80 x 110 cm. Po prawej stronie wejścia widoczny jest otwór czerpni powietrza zabezpieczony czworokątną płytą stalową o wy-miarach 16 x 16 cm z otworem o średnicy 10 cm z siatką zabezpieczającą.
Rys. 01 Schemat schronu na ciężki karabin maszynowy o odporności odpowiadającej „B1”. -1. izba bojowa, -2. izba pogotowia, -3. przedsionek, -4. rury na przewody telefoniczne, -5. przewód wentylacyjny. -7. przewód kominowy, -8. cokół na ciężki karabin maszynowy na podstawie fortecznej.
Fot. 03. Widok przedsionka od strony wejścia do schronu.
Fot. 04. Widok wejścia do schronu od strony przedsionka.

Fot. 05. Widok ściany izby załogi z otworem wejściowym do izby bojowej.

 

Fot. 06. Widok ściany izby załogi z wylotem przewodu wentylacyjnego, zabezpieczonym zamknięciem z zasuwą. Po lewej stronie dwa wyloty rur o średnicy 2” na przewody telefoniczne.

 

Fot. 07. Widok ściany izby załogi z wejściem do kazamaty pancernej. Wejście po klamrach na poziomie 120 cm względem posadzki izby załogi. Na ścianie po prawej stronie widoczny jest wlot przewodu  kominowego.

 

Na Pozycji Lidzbarskiej zaistniały przypadki  zastosowania 15 cm płyty stropowej przy zachowaniu 10 cm grubości płyty ze strzelnicą broni maszynowej. Ze względu na relatywnie wysoki koszt produkcji stalowych płyt, rozwiązanie to stosowano w uzasadnionych przypadkach.

Schron na ckm z tzw. kazamatą pancerną z 1932 roku na Pozycji Pomorskiej

Obiekty fortyfikacyjne o odporności odpowiadające późniejszej klasie B1 [01], wznoszone w 1932 roku na Pozycji Pomorskiej i Pozycji Odry, posiadają już rozdzielone funkcje pomieszczeń na część bojową i socjalną. Opisywany w tym opracowaniu schron na ciężki karabin maszynowy składa się z trzech pomieszczeń: izby bojowej, pomieszczenia dla załogi oraz przedsionka (Rys. 01). Żelbetowe ściany obiektu, zgodnie z zaleceniami instrukcji „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku, otrzymują grubość 100 cm a strop około 80 cm. Do schronu prowadziło wejście o wymiarach (szer. x wys.)  80 x 110 cm w świetle. Wykonano je na tylnej ścianie obiektu. W schronach z 1932 roku zamykane było ciężkimi drzwiami stalowymi z lukiem ewakuacyjnym (niem. schwere Flußstahltüren, einteilig mit Mannloch). Górny zarys otworu wejściowego znajduje się na wysokości dolnej powierzchni stropu. Przedsionek o wymiarach (dł. x szer. x wys.) 100 x 200 x 190 cm pełnił rolę śluzy przeciwgazowej (Fot. 04 i 05). Przedsionek nie posiadał wymuszonego obiegu powietrza. Ściany tego pomieszczenia pozbawione są jakichkolwiek wylotów rur. Niemieckie schrony fortyfikacji stałej z tego okresu miały być wyposażone w urządzenie firmy Auer, składający się z filtra nasadowego i wentylatora. Pomieszczenie dla załogi oraz przedsionek były oddzielone drzwiami gazoszczelnymi (niem. gassdichte Tür) oraz drzwiami stalowymi dwudzielnymi (niem. leichte Flußstahltur). Otwór wejściowy posiadał wymiary w świetle (szer. x wys.) 80 x 170 cm.
Gazoszczelne pomieszczenie dla załogi zaplanowano na planie czworokąta o wymiarach 200 x 200 cm. Wysokość izby, podobnie jak przedsionka wynosiło 190 cm. W ścianie izby znajdują się cztery wyloty rur. Wszystkie przewody poprowadzono na przelot, prostopadle do płaszczyzny ściany. Dwie rury, wentylacyjna i kominowa posiadają średnicę po 10 cm a telefoniczne po 2”. Wlot przewodu wentylacyjnego na tylnej ścianie schronu ostał zabezpieczony drucianą siatką. Od wewnątrz zamykany był zasuwą z uszczelnieniem filcowym. W pozycji „zamknięte” zasuwa dociskana była do filcowej uszczelki za pomocą dwóch śrub z chwytem radełkowanym. Zamknięcie znajdowało się pod stropem, przy ścianie wejściowej do izby od strony przedsionka. Identyczne zamknięcie posiadał wlot otworu przewodu kominowego, znajdującego się przy ścianie z wejściem do izby bojowej. Do ogrzewania pomieszczenia zaczęto stosować  piece okopowe od 1934 roku.
Do przewodu wentylacyjnego miał być podłączony przyrząd napowietrzający firmy Auer [03]. Zasysane z zewnątrz powietrze miało być oczyszczane przez filtr i rozprowadzane za pomocą rury z nawierconymi promieniowo otworami. Rura powinna być poprowadzona pod stropem wzdłuż jednej ze ścian. Wspomniany system napowietrzający okazał się zbyt mało skuteczny. Nie posiadał odpowiedniego wydatku, który zapewniłby odpowiednią wymianę powietrza.
Załoga prowadziła ogień z ciężkiego karabinu maszynowego MG08 w maskach przeciwgazowych lub w aparatach tlenowych. Poprawnie działający system wymuszonego nadciśnienia w niemieckich obiektach fortecznych zaczęto stosować praktycznie od 1937 roku. Nadciśnienie w obiekcie uzyskiwano po przez zastosowanie nowo opracowanego urządzenia filtro- wentylacyjnego HES i zaworu nadciśnieniowego, opatentowanego przez Zakłady Dräger z Lubeki. Wtedy też śluza przeciwgazowa uzyskała układ napowietrzania.
Wyposażenie socjalne schronu było wyjątkowo ubogie. Odpowiednie warunki dla wypoczynku pięcioosobowej załogi schronu, zgodnie z wdrażanymi projektami obiektów fortecznych, miały zapewnić hamaki. Zaczepy, które umożliwiały podwieszenie hamaków, zamocowano do stropu izby, tuż przy ścianach bocznych. Widoczne są na zdjęciu 06.
Przewidziano wyposażenie schronu w środki łączności. Dwie poziomo osadzone w ścianie schronu stalowe rury (Fot. 06) pozwalały na doprowadzenie przewodów telefonicznych. Łączność zabezpieczał telefon polowy, mocowany na ścianie.
Schron, podobnie jak pozostałe wznoszone obiekty fortyfikacyjne do 1932 roku, nie posiadał wyjścia ewakuacyjnego, pozwalającego załodze na opuszczenie schronu w wyniku zaklinowania lub zasypania drzwi wejściowych. Rozwiązanie to, dające załodze poczucie bezpieczeństwa, zostaje wprowadzane  sukcesywnie dla poszczególnych typów schronów w niemieckiej fortyfikacji stałej od 1933 roku.
Do oświetlenia izb stosowano lampy naftowe lub karbidowe. Były prawdopodobnie podwieszane pod stropem. Od 1933 roku, nowo projektowane schrony otrzymywały nisze oświetleniowe.

Izba bojowa

Do izby bojowej prowadziło wejście z klamrami (Fot. 07). Klamry osadzono na lekko pochylonej części ściany, o szerokości otworu wejściowego. Dolny zarys otworu wejściowego znajduje się znacznie powyżej poziomu posadzki izby załogi. Wejście chronione było drzwiami gazoszczelnymi od strony załogi i stalowymi, znajdującymi się w pomieszczeniu bojowym.
Stanowisko bojowe ckm chroniły przed ostrzałem dwie stalowe płyty. Jedna z nich, wyposażona w strzelnicę ckm i przeziernik obserwacyjny była osadzona pionowo. Druga płyta, osadzona poziomo, tworzyła strop. Szerokość izby bojowej wynosiła 200 cm. Płyty zachodziły po 60 cm na boczne ściany izby. Powierzchnie zewnętrzne płyt pokrywały się z licem ściany i stropu. Rozsunięte na boki żelbetowe ściany izby bojowej (Fot. 02) posiadają dobrze zachowane odciski obu płyt oraz kątowników równoramiennych (Fot. 08). W 1932 roku stosowano pionowo osadzoną płytę ze strzelnicą o wymiarach 320 x 165 x 10 cm. Była mocowana do bocznych ścian izby za pomocą kotw. Wysokość płyty wymusiła wykonanie dolnej części ściany na całej szerokości izby bojowej. Posiada kształt ławy w kształcie litery „T”. Zapewniała możliwość kotwienia płyty oraz ustawienie ciężkiego karabinu maszynowego sMG08 na podstawie fortecznej i saniach.
W miejscu łączenia (wzajemnego styku) obu płyt, boczna powierzchnia płyty stropowej posiadała wykonany od spodu uskok o szerokości 10 cm (grubość płyty ze strzelnicą) i głębokości 5 cm (Fot. 09). Stanowił on oparcie dla płyty ze strzelnicą. Połączenie obu płyt uzupełniał równoramienny kątownik o ramieniu około 19 cm mocujący obie płyty do siebie przy pomocy śrub. Płyta stropowa posiadała wymiary 320 x 305 x 10 cm. Mocowana była do ścian bocznych po przez równomierny kątownik oraz cztery kotwy po dwie w każdej z dwóch ścian bocznych izby.

 

Fot. 08. Widok lewej ściany bocznej izby bojowej z odciskami płyty pionowej ze strzelnicą oraz płyty stropowej, 1. Płaszczyzna oporu dla płyty stropowej, 2. Płaszczyzna oporu dla pionowej płyty ze strzelnicą dla ckm (poniżej strzałki miejsce kotwienia płyty), 3. Boczny odcisk płyty ze strzelnicą, 4. Odcisk kątownika równoramiennego, mocującego obie płyty, 5. Odcisk kątownika ustalającego płytę stropową względem bocznej ściany izby bojowej.

Zastosowanie poziomo osadzonej płyty stalowej nad częścią bojową obiektu zamiast standardowego żelbetowego stropu o grubości 80 cm, pozwalało na zredukowanie do minimum wielkość powierzchni płyty ze strzelnicą, która była narażona na bezpośredni ostrzał. Uzyskano położenie osi strzelnicy ckm około 57 cm poniżej górnej powierzchni stropu. W standardowym rozwiązaniu (Fot. 10), zgodnie z instrukcją „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku, (dla schronu o tej samej odporności na ostrzał) zarys strzelnicy znajdował się około 107 cm poniżej zarysu górnej powierzchni stropu. Wspomniane rozwiązanie zostało opisane w opracowaniu: MG – Schartenstand – schron bojowy z 8 cm płytą.
Schron uzyskał nasyp ziemny, dlatego też był trudno rozpoznawalnym celem. Odsłonięto jedynie część ściany tylnej schronu z wejściem (Fot. 02). Przed płytą, chroniącą stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego, nie wykonano żelbetowego przedpiersia. Równia ogniowa zachowała się w dobrym stanie. Była świetnie widoczna z powietrza, dlatego też zgodnie z wytycznymi instrukcji „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku, powinna być dobrze maskowana. Efekt ten zalecano uzyskać poprzez nasadzenie krzewów i drzew.

 

Fot. 09. Widok tzw. kazamaty pancernej od strony przedpola. Na uwagę zasługuje położenie strzelnicy broni maszynowej. Jej oś znajduje się około 57 cm poniżej górnej powierzchni stropu. Strzelnica przysłonięta blendą wentylacyjną. Po prawej stronie widoczny jest przeziernik do prowadzenia obserwacji przez dowódcę. Na zdjęciu zaznaczono miejsce styku obu płyt.

 

Fot. 10. Widok schronu od strony płyty ze strzelnicą, chroniącą stanowisko bojowe sMG08. Widoczna jest asymetria schronu, wynikająca ze zwiększonej grubości ściany czołowej z planowanych 100 cm do 150 cm.

 

[01] – Zgodnie z instrukcją „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku żelbetowy schron, wznoszony w okresie pokoju, o grubości ścian równej 100 cm,  stropu równej 80 cm i i 50 cm fundamencie posiadał odporność na kilka oddzielnych trafień pociskami o kalibrze 15 cm dla ostrzału stromotorowego lub dla średniego miotacza min. Wspomniana wyżej instrukcja rozróżniała obiekty fortyfikacyjne budowane w okresie pokoju i wojny. Konstrukcje czasu wojny były „lekko odchudzone”. Obiekt żelbetowy wznoszony w okresie wojny posiada taką samą odporność na ostrzał  przy ścianach o grubości 80 cm, stropie o grubości 60 cm i 50 cm fundamencie. Po wprowadzeniu instrukcji „B.st.B” z 1933 r. odporność na ostrzał opisywanego schronu można określić jako „B1”.

[02] – płyty starego typu nieujęte w „Panzer-Atlas 1” z 1942 roku.

[03] – Deutsche Gasglühlicht – Auergesellschaft m.b.H, Berlin.