Opracował: Franz Aufmann
W latach trzydziestych zaistniał w nowo budowanych niemieckich obiektach fortyfikacyjnych pancerz, popularnie nazywany kazamatą pancerną (niem. Scharten- und Deckenplatte). Zastosowane rozwiązanie konstrukcyjne cechuje do minimum zredukowana powierzchnia czołowa obiektu fortyfikacyjnego, narażona na bezpośredni ostrzał wroga. Kazamata pancerna była chętnie stosowana przez niemieckich fortyfikatorów w schronach bojowych na ckm (niem. MG- Schartenstand mit Scharten- und Deckenplatte), wzniesionych na odkrytym terenie. Niska sylwetka schronu ułatwiała skuteczne jego maskowanie nawet w nieprzyjaźnie ukształtowanym terenie a zdecydowanie utrudniała zlokalizowanie obiektu przez atakującego [01].
W większości przypadków pancerz ten był wykorzystywany przez niemieckich fortyfikatorów do ochrony stanowiska bojowego ciężkiego karabinu maszynowego. Składał się z dwóch stalowych płyt. Pierwsza z nich, czołowa ze strzelnicą ckm osadzana była pionowo (Fot. 01). Druga, osadzona poziomo, była płytą stropową. Przyjęto, że standardowa izba bojowa będzie miała czworokątną podstawę o wymiarach 200 x 200 cm.
Na początku lat trzydziestych zastosowano w nowo wznoszonych schronach pozycji obronnych płyty czołowe o wymiarach 320 x 165 (szerokość x wysokość) cm oraz płyty stropowe o wymiarach 320 x 305 (szerokość x długość). Cechą charakterystyczną zaprojektowanego rozwiązania było pokrywanie się zewnętrznych powierzchni osadzonych płyt stalowych z licem ścian bocznych (Fot. 10). Ze względu na wysokość płyty czołowej, izba bojowa otrzymuje dolną część ściany czołowej. Żelbetowa ława (Fot. 02), uformowana w kształcie litery „T” służy za stabilny cokół na blaszany stolik z saniami i podstawą forteczną dla ciężkiego karabinu maszynowego. Od czoła płyty wykonywano żelbetowe przedpiersie. Początkowo posiadło ono grubość około 50 cm ale już w obiektach wznoszonych w 1934 roku na Pozycji Lidzbarskiej o odporności B1, zwiększono ją do 100 cm. Żelbetowe przedpiersie chroniło część płyty czołowej przed bezpośrednim ostrzałem. Utrudniało również zasypanie strzelnicy przez przemieszczającą się ziemię podczas ostrzału artyleryjskiego nisko położonej strzelnicy ckm (Fot. 01).
W 1934 roku wzniesiono pierwsze schrony ze stanowiskiem bojowym ciężkiego karabinu maszynowego, chronionym tzw. kazamatą pancerną nowej generacji z oznaczeniem 5 P7. Do ochrony stanowiska bojowego zastosowano stalową płytę czołową o wymiarach 340 x 230 x 10 cm ze strzelnicą na ciężki karabin maszynowy sMG 08 oraz płytę stropową o wymiarach 340 x 270 x 10 cm. Schrony posiadają izbę o szerokości powiększonej do 220 cm i długości równej 200 cm. Wielkość zastosowanej płyty czołowej pozwala na wyeliminowanie dolnej części ściany czołowej – żelbetowego cokołu. Pozyskano dodatkową powierzchnię do wykorzystania. Przy płycie czołowej ze strzelnicą ustawiono metalowy stolik, kotwiony do posadzki izby. Do blatu stolika zamocowano sanie, na których ustawiono podstawę forteczną z ciężkim karabinem maszynowym sMG 08. Karabin maszynowy w pozycji bojowej był dosuniętej do płyty. Prowadził ogień w sektorze wynoszącym 650 w płaszczyźnie poziomej oraz w zakresie od +5 do -15 w płaszczyźnie pionowej.
Autorowi niniejszego opracowania znane są przypadki zastosowania tzw. kazamat pancernych starszego typu o płytach o zróżnicowanej lub tej samej grubości przy zachowaniu pozostałych wielkości gabarytowych [o2]. Na Pozycji Odry zachowały się dwa obiekty z kazamatami pancernymi o grubości płyt równej 10 cm. Jedna z nich osadzona jest w obiekcie nr 410 w Głogowie. Wzniesiono go w 1934 roku. Zastrzeżenia budzi brak zmian w zabezpieczeniu płyty stropowej przed przemieszczeniem się w osi izby, które powinny być uwzględnione w projekcie schronu i wykonane w procesie budowy obiektu.
Badania terenowe, przeprowadzone na Pozycji Lidzbarskiej, wykazały stosowanie kazamat pancernych starszego typu o grubości płyty czołowej równej 10 cm i 15 cm płycie stropowej. Zaistniały również informacje w polskiej prasie niemieckiego badacza fortyfikacji, że obiekty Pr. West 5 i Pr. Ost. 7 otrzymały płytę czołową o wymiarach 320 x 305 x 15, czyli o 5 cm grubszą (50%) od stosowanych w tym okresie w nowo budowanych fortyfikacjach we wschodniej części Niemiec. Informacja okazała się tylko częściowo prawdziwa. Schrony rzeczywiście wzniesiono w pobliżu miejscowości Prusinowo Wałeckie (niem. Preußendorf). Weszły w skald umocnień Pozycji Pomorskiej. Wspomniane obiekty zostały jednak wyposażone w tzw. kazamatę pancerną starszego typy z płytą czołową i stropową o grubości 10 cm.
Opis do zdjęć 05-07.
-1. powierzchnia oporowa płyty stropowej, -2. boczna powierzchnia oporowa płyty stropowej, -3. powierzchnia oporowa płyty czołowej, -4. boczna powierzchnia oporowa płyty czołowej, -5. wspornik ustalający płytę stropową, -6. powierzchnia oporowa kątownika równoramiennego mocującego płytę stropową i czołową, -7. powierzchnia oporowa bocznego kątownika równoramiennego ustalającego płytę stropową, -8. kotwa mocująca płytę stropową, -9. kotwa mocująca płytę czołową.
Konstrukcja kazamaty pancernej na ckm
Płyty kazamaty pancernej o odporności B1, osadzone w schronie bojowym na ckm do ognia czołowego, zachodzą po 60 cm na każdą ze bocznych żelbetowych ścian izby bojowej (Fot. 07). Obie płyty połączono ze sobą na całej długości styku za pomocą równoramiennego kątownika 19 x 19 cm. Został przymocowany za pomocą rzędu śrub z łbem stożkowym z gniazdem czworokątnym. Połączenie widoczne jest na fot. 02. W miejscu wzajemnego styku obu płyt, boczna powierzchnia płyty stropowej posiadała wykonany od spodu uskok o szerokości 10 cm (Fot. 08). Usztywniał dodatkowo połączenie płyt, stanowił górne podparcie dla płyty czołowej ze strzelnicą ckm. Kątownik, o tych samych wymiarach w przekroju poprzecznym, zamocowany był do płyty stropowej wzdłuż ścian bocznych izby bojowej (Fot. 02, -7.). Miał zapobiegać ewentualnym przemieszczeniom płyty podczas ostrzału.
Obie płyty mocowano do monolitycznej bryły schronu za pomocą kotw. Kotwy wykonywano ze stali o dużej ciągliwości. Właściwie dobrany materiał gwarantował wydłużenie kotwy do 24% bez jej zerwania. Był to warunek bardzo istotny przy przemieszczeniach się skruszonych brył betonu w wyniku bezpośrednich trafień pocisków. Zewnętrzne powierzchnie osadzonych płyt pokrywają się z licami ścian bocznych (Fot. 10).
Płyta stropowa mocowana była do bryły schronu za pomocą kotw oraz dwóch dwuteowników 260 (Fot. 05.). Płyta stropowa starszego starszego typu posiadała cztery kotwy, po dwie w rzędzie, symetrycznie rozłożone względem osi izby (osadzone w ścianach bocznych) i dwa wsporniki. Kazamaty typu 5P7 mocowano za pomocą sześciu kotw, po trzy w rzędzie i dwa wsporniki. Dwa dwuteowniki zabetonowano w ścianie tylnej izby bojowej. W procesie osadzania tzw. kazamaty pancernej stanowiły technologiczne podparcie tylnej części pancerza. Płyta stropowa przymocowana była śrubami do środnika dwuteownika za pomocą dwóch zagiętych pod kątem prostym pasów blachy o grubości 4 cm (Fot. 09.)
Fot. 10. Kazamata pancerna starszego typu chroniąca stanowisko ckm w schronie 410 w Głogowie (Pozycja Odry). Na uwagę zasługuje idealne pokrycie się lica płyty stropowej z powierzchnią ściany bocznej.
[01] – Ze względu na relatywnie wysoki koszt produkcji płyt ze stali konstrukcyjnej o średniej zawartości węgla lub ze stali wysokostopowych o podwyższonej odporności na przebicie rdzeniowym pociskiem przeciwpancernym, rozwiązanie to stosowano w uzasadnionych przypadkach.
[02] – Schron bojowy na ckm z 1932 roku z 10 cm płytą czołową i stropową został zaprezentowany w opracowaniu pt. „MG-Schartenstand mit Scharten- und Deckenplatte – schron na ckm z tzw. kazamatą pancerną (1932)“.