Schrony z kopułami na Linii Mołotowa

Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Linia Mołotowa. Dwukondygnacyjny schron na armatę przeciwpancerną i ckm (OPPK) do ognia bocznego, ze stanowiskiem ckm w orylonie i z osadzoną kopułą w stropie.
Zdjęcie 02 i rysunek 01 radzieckiej kopuły obserwacyjnej (Denkschrift über die Russische Landesbefestigungen).
Zdjęcie 02 i rysunek 01 rosyjskiej kopuły obserwacyjnej (Denkschrift über die russische Landesbefestigungen) [02].
Rys. 03. Schemat schronu obserwacyjnego z kopułą sowieckiej produkcji (rys. Denkschrift über die russische Landesbefestigungen).

Linia Mołotowa to nieformalna współczesna nazwa umocnień budowanych w latach 1940-41 wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą, wytyczonej zgodnie z zawartym paktem Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowanej po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni we wrześniu 1939 roku.

Po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku w Polsce niemieccy funkcjonariusze „Wydziału rozpoznania obcych fortyfikacji” (niem. Abteilung Auswertung fremder Landesbefestigungen) Sztabu Głównego przeprowadzili w latach 1939-40 inwentaryzację przejętych fortyfikacji. Efektem tej działalności jest opracowanie zatytułowane „Denkschrift über die polnische Landesbefestigung” a wydane w Berlinie w 1941 roku z adnotacją „Tajne”. Została sporządzona inwentaryzacja dzieł fortecznych z uwzględnieniem zachowanych polskich kopuł bojowych i obserwacyjnych. Określono grubości ścian pancerzy na 18-22  cm (w strefie narażonej na ostrzał), co odpowiadało ówczesnej niemieckiej klasie odporności na ostrzał B1-B. Zdecydowano się na przetopienie kopuł będących w trakcie procesu produkcyjnego. Podkreślono brak dokumentacji technicznej kopuł oraz  ich wyposażenia. Szacowano ewentualne koszty jej odtworzenia. Ilość pancerzy osadzonych w obiektach fortecznych określono na około 100 szt. Przeprowadzono kalkulację kosztów pozyskania złomu hutniczego do dalszego wykorzystania. Okazało się, że przy szacowanych nakładach  wynoszących 1 600 RM, pozyskanie polskich kopuł jako surowca wtórnego jest całkowicie nieopłacalne. Tak więc, zachowanie kopuł osadzonych w polskich schronach na Górnym Śląsku, zawdzięczamy między innymi obiektywnej i precyzyjnej kalkulacji niemieckich urzędników [01].

Podobne działania inwentaryzacyjne przeprowadzono również na wschodnich terenach Polski, zajętych przez ZSRR we wrześniu 1939 roku. Komisja pod przewodnictwem A. Panagsena rozpoznała wyjątkowo dokładnie polskie fortyfikacje obronne w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, budowane w okresie poprzedzającym działania wojenne. Wykonano dokumentację techniczną wybranych polskich obiektów fortecznych odcinka „Nowogród”.  Wyniki prac dotyczących zajętych fortyfikacji w Polsce i Finlandii zebrano w opracowaniu pt. „Развитие фортификационных форм по данным боевых действий в Финляндии и в Польше”. W późniejszym okresie polskie schrony z Nowogrodu, uszkodzone podczas działań obronnych we wrześniu 1939 roku,  poddano remontowi. Zostały włączone do pasa umocnień Zambrowskiego Rejonu Umocnionego na nowej granicy państwowej ZSRR.

Odmienne zasady postępowania przyjęto w stosunku do przejętych fortyfikacji na wschodnich terenach Polski, które po ustaleniu nowej granicy państwowej zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow, znalazły się na dalekim zapleczu. Już w 1939 roku Armia Czerwona przystąpiła do planowego wysadzania polskich schronów bojowych pododcinka „Czudel”. Główny Zarząd Inżynieryjny Armii Czerwonej, z braku udanych własnych konstrukcji kopuł (patrz zdjęcie 02 i rysunek 01 [02] więcej>>), podjął decyzję o wykorzystaniu polskich pancerzy. Na podstawie polskich danych o stanie pancerzy [03], przeszkód i łączności według stanu na 8 sierpnia 1939 roku, do wykorzystania było 58 kopuł bojowych i 61 obserwacyjnych osadzonych tylko w schronach Odcinka „Sarny”.

Zastosowanie polskich kopuł przewidziano głównie w schronach bojowych fortyfikacji stałych.  Podjęto decyzję  o sadzeniu kopuł w stropach schronów bojowych do ognia bocznego lub dwubocznego pierwszej linii obrony danego punktu oporu. Otrzymały je schrony, które zgodnie z oceną sowieckich fortyfikatorów nie posiadały skutecznej obrony przedpola.  Zadaniem pancerza, niezależnie od pierwotnego polskiego przeznaczenia, była ochrona stanowiska ręcznego karabina maszynowego lub obserwatora.

Opracowano również konstrukcję małych jednoizbowych schronów (Rys. 03), w których stanowisko obserwatora miało miało być chronione  kopułą pancerną, ale już o sowieckiej konstrukcji.

Ze względu na zastosowanie w większości przypadków niegazoszczelnych kopuł, schrony bojowe musiały posiadać dodatkowe pomieszczenie chronione drzwiami gazoszczelnymi. Pełniło one rolę śluzy przeciwgazowej pomiędzy stanowiskiem bojowym w kopule a gazoszczelną częścią schronu.

[01] Vertragsnotizen für Chef Gen.St.d.H – Verschrottung polnische Panzertürme.

[02] Zmodyfikowana rosyjska kopuła dla obserwatora artylerii była wykorzystana w radzieckich Rejonach Umocnionych  pod koniec lat 20 i początku lat 30 zeszłego wieku. Znana jest pod oznaczeniem GAU (Главное артиллерийское управление).

[03] Na podstawie notatki  II oficera sztabu inspektora armii gen. Sosnkowskiego, mjr dypl. piech. Edwarda Ombacha GISZ I 302.4.1803 dotyczącej stanu pancerzy, przeszkód i łączności w umocnieniach Polesia według stanu na 8 VIII 1939 r.