Linia Mołotowa to nieformalna współczesna nazwa umocnień budowanych w latach 1940-41 wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą, wytyczonej zgodnie z zawartym paktem Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowanej po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni we wrześniu 1939 roku.

Po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku w Polsce niemieccy funkcjonariusze Wydziału rozpoznania obcych fortyfikacji (niem. Abteilung Auswertung fremder Landesbefestigungen) Sztabu Głównego przeprowadzili w latach 1939-40 inwentaryzację przejętych fortyfikacji. Efektem tej działalności jest opracowanie zatytułowane „Denkschrift über die polnische Landesbefestigung” a wydane w Berlinie w 1941 roku z adnotacją „Tajne”. Została sporządzona inwentaryzacja dzieł fortecznych z uwzględnieniem zachowanych polskich kopuł bojowych i obserwacyjnych. Określono grubości ścian pancerzy na 18-22  cm (w strefie narażonej na ostrzał), co odpowiadało ówczesnej niemieckiej klasie odporności na ostrzał B1-B. Zdecydowano się na przetopienie kopuł będących w trakcie procesu produkcyjnego. Podkreślono brak dokumentacji technicznej kopuł oraz  ich wyposażenia. Szacowano ewentualne koszty jej odtworzenia. Ilość pancerzy osadzonych w obiektach fortecznych określono na około 100 szt. Przeprowadzono kalkulację kosztów pozyskania złomu hutniczego do dalszego wykorzystania. Okazało się, że przy szacowanych nakładach  wynoszących 1 600 RM, pozyskanie polskich kopuł jako surowca wtórnego jest całkowicie nieopłacalne. Tak więc, zachowanie kopuł osadzonych w polskich schronach na Górnym Śląsku, zawdzięczamy między innymi obiektywnej i precyzyjnej kalkulacji niemieckich urzędników [1].

Podobne działania inwentaryzacyjne przeprowadzono również na wschodnich terenach Polski, zajętych przez ZSRR we wrześniu 1939 roku. Komisja pod przewodnictwem A. Panagsena rozpoznała wyjątkowo dokładnie polskie fortyfikacje obronne w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, budowane w okresie poprzedzającym działania wojenne. Wykonano dokumentację techniczną wybranych polskich obiektów fortecznych odcinka „Nowogród”.  Wyniki prac dotyczących zajętych fortyfikacji w Polsce i Finlandii zebrano w opracowaniu pt. „Развитие фортификационных форм по данным боевых действий в Финляндии и в Польше”. W późniejszym okresie polskie schrony z Nowogrodu, uszkodzone podczas działań obronnych we wrześniu 1939 roku,  poddano remontowi. Zostały włączone do pasa umocnień Zambrowskiego Rejonu Umocnionego na nowej granicy państwowej ZSRR.

Odmienne zasady postępowania przyjęto w stosunku do przejętych fortyfikacji na wschodnich terenach Polski, które po ustaleniu nowej granicy państwowej zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow, znalazły się na dalekim zapleczu. Już w 1939 roku Armia Czerwona przystąpiła do planowego wysadzania polskich schronów bojowych pododcinka „Czudel”. Główny Zarząd Inżynieryjny Armii Czerwonej, z braku udanych własnych konstrukcji kopuł (patrz zdjęcie 02 i rysunek 01 [02] więcej>>), podjął decyzję o wykorzystaniu polskich pancerzy. Na podstawie polskich danych o stanie pancerzy [03], przeszkód i łączności na 8 sierpnia 1939 roku, do wykorzystania było 58 kopuł bojowych i 61 obserwacyjnych osadzonych tylko w schronach Odcinka „Sarny”.

Zastosowanie polskich kopuł przewidziano głównie w schronach bojowych fortyfikacji stałych.  Podjęto decyzję  o sadzeniu kopuł w stropach schronów bojowych do ognia bocznego lub dwubocznego pierwszej linii obrony danego punktu oporu. Otrzymały je schrony, które zgodnie z oceną sowieckich fortyfikatorów nie posiadały skutecznej obrony przedpola.  Zadaniem pancerza, niezależnie od pierwotnego polskiego przeznaczenia, była ochrona stanowiska ręcznego karabina maszynowego lub obserwatora.

Opracowano również konstrukcję małych jednoizbowych schronów, w których stanowisko obserwatora miało mieścić się  w kopule.

Ze względu na zastosowanie w większości przypadków niegazoszczelnych kopuł, schrony bojowe musiały posiadać dodatkowe pomieszczenie chronione drzwiami gazoszczelnymi. Pełniło one rolę śluzy przeciwgazowej pomiędzy stanowiskiem bojowym w kopule a gazoszczelną częścią schronu.

 

 

---

Nowe opracowania konstrukcji schronów bojowych (OPPK)

Na zlecenie Głównego Zarządu Inżynieryjnego Armii Czerwonej opracowano nowe konstrukcje schronów bojowych, a w niektórych przypadkach istniejące już projekty adaptowano do zmienionych wymagań technicznych. W nowo projektowanych schronach problem dostępu do kopuły został niemal wzorcowo rozwiązany. Dobrym tego przykładem może być dwukondygnacyjny schron dla armaty przeciwpancernej i ckm do ognia bocznego ze stanowiskiem ckm w orylonie  (Rys. 02). Do śluzy przeciwgazowej, oddzielającej kopułę od gazoszczelnej części schronu, wchodzi się  bezpośrednio z głównego korytarza górnej kondygnacji. W przypadku ogłoszenia alarmu bojowego, szybki dostęp do stanowiska bojowego w kopule jest możliwy również z izby załogi, która znajdowała się w dolnej kondygnacji. Łączność między dolnym a górnym poziomem schronu umożliwiał otwór w głównym korytarzu a przykrywany  gazoszczelna klapą z tłoczonej blachy.
Schrony bojowe o takiej konfiguracji pomieszczeń wchodziły w skład umocnień Rawsko – Ruskiego Rejonu Umocnionego. Polecam do zwiedzania bardzo dobrze zachowany dwukondygnacyjny schron dla armaty przeciwpancernej i ckm (OPPK) do ognia bocznego i ze stanowiskiem ckm w orylonie na Wielkim Dziale. Dodatkową atrakcją jest świetnie eksponowana kopuła obserwacyjna Zakładów Ostrowieckich.  Otwór technologiczny  nie wypełniono zbrojonym betonem  z powodu przerwania prac budowlanych. Więcej informacji o wspomnianej kopule jest w  temacie: Kopuła obserwacyjna Z.O. z 1936 roku. Kopuła leżała przewrócona w otworze technologicznych.  Kilka lat temu została ponownie postawiona w pozycji pionowej, ale nie zadbano aby stalowy podest został prawidłowo ustawiony. Jest lekko przesunięty względem kopuły. Nie jest możliwe wejście do kopuły.

---

 

 

 

---

Adaptacja już istniejących konstrukcji schronów bojowych (OPPK)

Rysunek 03 prezentuje pierwotne rozwiązanie konstrukcyjne jednokondygnacyjnego schronu na armatę  przeciwpancerną i ckm  do ognia bocznego ze stanowiskiem bojowym ckm w orylonie. Obiekt tego typu, znajduje się w Zambrowskim Rejonie Umocnionym, w pobliżu miejscowości Dąbrowa lub w położonych na południe pobliskich Skłodach. Ten typ schronu jest przykładem nieoptymalnej adaptacji istniejącej już konstrukcji. Dostęp do stanowiska bojowego w kopule jest utrudniony. Wejście do śluzy gazoszczelnej pod kopułą zaprojektowano w wydzielonej części zaplecza technicznego schronu.

Schron z przygotowanym otworem technologicznym do osadzenia kopuły znajduje się na w pobliżu miejscowości Podemszczyzna (Rawsko-Ruski Rejon Umocniony). W przedniej obsypanej wałem ziemnym ścianie (w ścianie od strony spodziewanego ataku wroga), zaprojektowano dodatkowe pomieszczenie o wymiarach 0,7 m x 1,4 m. Spełniało rolę śluzy przeciwgazowej pomiędzy wyodrębnionym pomieszczeniem maszynowni a kopułą. Warunek gazoszczelności zapewniały lekkie stalowe drzwi o wewnętrznych wymiarach ościeżnicy 1,65 m x 0,65 m. Wejście do kopuły umożliwiały klamry osadzone w ścianie. Wokół otworu technologicznego na kopułę i śluzy przeciwgazowej zachowano wymagane grubości ścian po przez wydłużenie bocznej ściany schronu. Strop wokół kopuły został wzmocniony.

Rysunek 04 przedstawia modyfikację standardowego rozwiązania konstrukcyjnego schronu w celu osadzenia kopuły. Otwór technologiczny (w tym przypadku) ma zarys ośmiokąta foremnego (Fot. 06) i został oznaczony linią przerywaną na rysunku 04. Zdjęcie 07 prezentuje widok śluzy przeciwgazowej od strony otworu technologicznego. W górnej środkowej części znajduje się nisza amunicyjna. W przypadku osadzenia kopuły przykryta jest podestem wykonanym z walcowanej blachy stalowej o grubości 25-30 mm. Lekko po niżej, po prawej stronie zdjęcia, widoczny jest otwór o przekroju czworokąta na przewody napowietrzające.

Opisany wcześniej sposób adaptacji już zaprojektowanej konstrukcji schronu powtórzono również w przypadku jednokondygnacyjnego schronu na dwa ckm  (PPK) do ognia bocznego i stanowiskiem ckm w orylonie. Schron znajduje się w pobliżu miejscowości  Mosty Małe. (Rawsko – Ruski Rejon Umocniony).

Należy obiektywnie przyznać, że sowieccy fortyfikatorzy w obu opisywanych przypadkach wyjątkowo dobrze  wybrali położenie kopuły względem zarysu bryły schronu. Do minimum zostało ograniczone martwe pole ostrzału w kierunku przedpola dla stanowiska rkm.

---

Osadzanie kopuły

Zastosowanie kopuły wymagało tylko nieznacznego skorygowania procesu budowy schronu. Instrukcja dla wojsk inżynieryjnych, zatytułowana Fortyfikacje polowe (PF-39), Moskwa, Leningrad, 1941 (Наставление для инженерных войск. Полевые фортификационные сооружения (ПФ-39)», Воениздат-Стройиздат, Москва, Ленинград, 1941 г) określała harmonogram budowy i wyposażenia schronu. Składał się z 14 etapów a betonowanie pancerzy przeprowadzano w 7 etapie.

W przypadku przyjętej technologii budowy schronów przez radzieckich fortyfikatorów, szalowano dodatkowo otwór technologiczny w stropie w przewidywanym miejscu położenia kopuły. Przekrój poprzeczny takiego otworu mógł mieć kształt regularnego wielokąta lub zarys koła. W momencie uzyskania właściwej wytrzymałości konstrukcji żelbetowej budowanego schronu, w otworze technologicznym można było ustawić kopułę na wypoziomowanym stalowym podeście. Przestrzeń pomiędzy kopułą a otworem technologicznym wypełniano zbrojonym betonem.

Zastosowana metoda była porównywalna do stosowanej w fortyfikacji polskiej i francuskiej. Natomiast w fortyfikacji niemieckiej, uważana była za obejściową (zastępczą) i stosowana w przypadku opóźnień w dostawach pancerzy.

Radzieccy fortyfikatorzy nie zakładali konieczności kotwienia kopuły do bryły schronu. Przestrzeń pomiędzy zarysem otworu i kopuły wypełniana była zbrojonym betonem. Ponad strop obiektu wystawała tylko cylindryczna część pancerza ze strzelnicami.

 

 

---

 

 

[01] Vertragsnotizen für Chef Gen.St.d.H – Verschrottung polnische Panzertürme.

[02] Rosyjska kopuła dla obserwatora artylerii była wykorzystana w radzieckich Rejonach Umocnionych  pod koniec lat 20 i początku lat 30 zeszłego wieku. Znana jest pod oznaczeniem GAU (Главное артиллерийское управление).

[03] Na podstawie notatki  II oficera sztabu inspektora armii gen. Sosnkowskiego, mjr dypl. piech. Edwarda Ombacha GISZ I 302.4.1803 dotyczącej stanu pancerzy, przeszkód i łączności w umocnieniach Polesia według stanu na 8 VIII 1939 r.

[04] Schron występuje w katalogu konstrukcji typowych nr 5/40 jako obiekt nr 39. (Альбом №5/40 типовых сооружений с основными габаритными и огневыми схемами для посадки на местности» Проектно-конструкторского бюро Главного военно-инженерного управления Красной Армии, 1940-го года издания)