Opracował: Franz Aufmann
Schron obserwacyjny o numerze katalogowym nr 104 z kopułą
Dla potrzeb rejonów umocnionych opracowano w 1938 roku konstrukcję schronu obserwacyjnego o numerze katalogowym 104 (ros. одноэтажный наблюдательный пункт c колпаком) z wykorzystaniem pancernej kopuły. Żelbetowa bryła schronu była zabezpieczona płaszczem kamienno–ziemnym. Ponad poziom gruntu wystawiono tylko pancerną kopułę, chroniącą stanowisko obserwatora oraz odsłonięto elewację z wejściem do schronu (Fot. 02). W ścianie umieszczono rząd wsporników dla dźwigarów siatki maskującej dla wejścia. Obiekt, ze względu na małe rozmiary, był celem wyjątkowo trudnym do zlokalizowania i zniszczenia. Grubość żelbetowych ścian bocznych mogła wynosić od 100 do 150 cm.
Schron został zaprojektowany jako jednoizbowy obiekt z typowym korytarzem wejściowym dla sowieckich obiektów, wznoszonych na Linii Mołotowa. Charakterystycznym elementem korytarza wejściowego jest szczelina antydetonacyjna. Wejście, bez zabezpieczenia drzwiami kratowymi osadzonymi w płaszczyźnie elewacji, bronione było przez stanowisko broni ręcznej Rz-39 [01]. We wnęce nie osadzono stalowej płyty z zamknięciem.
Budowa schronów obserwacyjnych ze stanowiskiem w kopule pancernej w pasie umocnień Linii Mołotowa została ukończona na etapie wznoszenia żelbetowej konstrukcji schronu. Żaden z sowieckich schronów obserwacyjnych, znajdujących się w aktualnych granicach Polski, nie posiadał osadzonej kopuły pancernej. W stropie obiektu wykonano szyb technologiczny (na planie czworokąta o ramionach 230 x 230 cm) zakończony otworem o średnicy 150 cm. Głębokość szybu wynosi około 93 cm. W ZSRR nie sfinalizowano do czerwca 1941 roku prac rozwojowych dotyczących zastosowania staliwnych kopuł do ochrony stanowisk bojowych i obserwacyjnych. Wzniesione (nie tylko na Linii Mołotowa) obiekty obserwacyjne nr 104 nie otrzymały staliwnych kopuł, wyprodukowanych przez sowieckie zakłady produkcyjne.
Rys. 01. Schron obserwacyjny z kopułą pancerną. 1. korytarz wejściowy do schronu ze szczeliną przeciwpodmuchową, 2. pomieszczenie, 3. strzelnica obrony wejścia z niszą technologiczną na stalową płytę z zamknięciem, 4. doprowadzenie zimnego kabla sieci telefonicznej, 5. rura przewodu kominowego, 6. szyb technologiczny na kopułę pancerną, chroniącą stanowisko obserwatora.
Wejście do kopuły ułatwiały klamry, osadzone w ścianie pomieszczenia. W pomieszczeniu pod kopułą wykonano doprowadzenia ziemnego kabla telefonicznego.
Autorowi niniejszego opracowania znane są cztery zachowane egzemplarze tego typ schronu na terenie Polski. Trzy zostały wzniesione na terenie Zambrowskiego Rejonu Umocnionego w pobliżu miejscowości Szulborze, Prosienica i Podbiele a czwarty znajduje się nieopodal miejscowości Putkowice, przynależny do Brzeskiego Rejonu Umocnionego. Ten ostatni zasługuje na szczególną uwagę. Został wybudowany na nizinnych terenach o wysokim stanie wód gruntowych. Aby uchronić pomieszczenia schronu przed zalewaniem, umieszczono obiekt w wodoszczelnej wannie. Zdjęcie schronu (Fot. 05) znajduje się w opracowania Dekschrift über die russische Landesbefestigung. Zostało wykonane przez pracowników oddziału Abteilung Auswertung fremder Landesbefestigung Sztabu Generalnego, powołanego do analizy i oceny fortyfikacji obcych państw. Zdaniem niemieckich wojskowych obiekt miał być również wyposażony w peryskop optyczny. W stropie obiektu miał być pozostawiony otwór technologiczny na pancerz chroniący peryskop optyczny.
[01] – w pierwotnym projekcie schronu z 1938 roku było zamknięcie strzelnicy obrony wejścia typu Rz-31.
Schron obserwacyjny o numerze katalogowym 104/41-W-I na dwa peryskopy
Nowo budowana droga ekspresowa S61 na odcinku Ostrów Mazowicka – Łomża przechodzi przez pas umocnień, wzniesionych wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą [01]. Podczas prac w pobliżu miejscowości Jakać Dworna został odsłonięty jeden ze schronów (Fot. 02.). Zgodnie z katalogiem konstrukcji typowych, wydawanym przez Biuro Projektowo-Konstrukcyjne Głównego Zarządu Wojenno-Technicznego Armii Czerwonej, żelbetonowa konstrukcja schronu chroni punkt obserwacyjny dla dwóch peryskopów (ros. Одноэтажный пункт на два перископа). Schron posiada numer katalogowy 104/41 W-I.
Strop obiektu wysunięto nieznacznie ponad poziom gruntu (Fot. 01). Starano się w ten sposób wyeliminować zasypywania ziemią wylotów szybów na peryskopy podczas ostrzału artyleryjskiego. Strop schronu wyposażono w sztywne zabezpieczenie przeciwodłamkowe. Wykonane zostało z arkuszy stalowej blachy, rozłożonych pomiędzy belkami dwuteowymi. Do schronu prowadzi wejście bronione przez wewnętrzną strzelnicę. Zostało również zabezpieczone drzwiami kratowymi. Korytarz wejściowy posiada standardowe załamanie pod kątem 90 stopni, ale nie przewidziano zastosowania szczeliny przeciw-podmuchowej. Za gazoszczelnymi stalowymi drzwiami znajdują się dwa małe pomieszczenia. W pierwszym przechodnim pomieszczeniu znajduje się stanowisko obserwacyjne a w drugim kolejne stanowisko obserwacyjne z peryskopem optycznym i stanowisko obrony wejścia za wewnętrzną strzelnicą. W stropie obiektu pozostawiono dwa szyby o czworokątnym przekroju na peryskop. Ściany pomieszczeń wyłożono siatką przeciwodpryskową.
Schrony obserwacyjne nr 104/41-W-I na dwa peryskopy, znane autorowi niniejszego opracowania, nie zostały wyposażone.
[01] – Nowa granica pomiędzy III Rzeszą a ZSRR została wytyczona zgodnie z paktem Ribbentrop – Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 roku.
