Opracował: Franz Aufmann
Dla potrzeb sowieckich umocnień zaprojektowano kilka typów schronu fortyfikacji stałej do ognia jednobocznego na 45 mm armatę przeciwpancerną wz. 1934 sprzężoną z 7,62 mm ciężkim karabinem maszynowym wz. 39 DS za gazoszczelnym pancerzem osadzonym w ścianie (stanowisko bojowe DOT-4) oraz ciężki karabin maszynowy Maxim wz. 1910 na podstawie fortecznej za gazoszczelnym pancerzem (stanowisko NPS-3). Dla wszystkich wersji schronu, osie sektorów ostrzały uzbrojenia głównego były równoległe. Oba stanowiska bojowe umieszczono w oddzielnych pomieszczeniach zamykanych drzwiami gazoszczelnymi.
Schrony, w wersji dwu i jednokondygnacyjnej o pełnym zapleczu technicznym i socjalnym, przeznaczono do obrony pozycji na głównych kierunkach ataku nieprzyjaciela. Wznoszone je w jednej z wersji, w zależności od uwarunkowań geologicznych podłoża i stanu wód gruntowych. W zależności od lokalizacji w punkcie oporu, poszczególne typy schronów wznoszono w jednej z dwóch klas odporności na ostrzał.
Na kierunkach o mniejszym znaczeniu obronnym przewidziane były schrony jednokondygnacyjne ze zredukowanym zapleczem technicznym. Projekt konstrukcyjny nie zakładał wyposażenia obiektu w generator prądotwórczy. Schron posiadały ręczny układ wentylacji a tylko w przypadkach możliwości doprowadzenia zasilania energetycznego z sieci lub z sąsiedniego obiektu, stosowano mechaniczny układ wentylacji. Ten typ schronu otrzymał dodatkowe stanowisko PZ-39 dla ręcznego karabinu maszynowego do obrony wejścia i zapola. Zlokalizowano je w izbie bojowej dla ciężkiego karabinu maszynowego Maxim wz. 1910 na podstawie fortecznej.
Na terenie 66 Osowieckiego Rejonu Umocnionego (w pobliżu miejscowości Niedźwiadna) wzniesiono kolejną wersję schronu fortyfikacji stałej do ognia jednobocznego na stanowisko DOT-4 i stanowisko NPS-3. Obiekt, jako tylko i wyłącznie blok bojowy, został wybudowany w pobliżu schronu- matki z pełnym zapleczem technicznym i socjalnym. Obiekty połączono poterną. Schron – matka miał dostarczać niezbędne media do funkcjonowania bloku bojowego.
OPPK – dwukondygnacyjny schron do ognia bocznego na 45 armatę przeciwpancerną i ckm
Rys. 01. Górna kondygnacja schronu OPPK do ognia bocznego na 45 mm armatę przeciwpancerną i ckm. 1. izba bojowa dla stanowiska DOT-4, 2. izba bojowa dla stanowiska NPS-3, 3. skład amunicji, 4. izba dowodzenia, 5. korytarz z szybem między kondygnacyjnym, 6. śluza przeciwgazowa, korytarz wejściowy, 18. pionowy zewnętrzny szyb ewakuacyjny, 19. pokrywa szybu do opróżniania szamba, 20. czerpnia powietrza, 21. strzelnica obrony wejścia, 22. wentylator układu usuwania gazów prochowych, 23. rów diamentowy, 24. orylon.
Izby bojowe
Izby bojowe otrzymały układ nawiewu świeżego powietrza oraz układ usuwania gazów prochowych. Gazy prochowe z obu stanowisk bojowych zasysane były przez wentylator promieniowy o napędzie elektrycznym. Zamocowano go na podstawie do dwóch kształtowników osadzonych w tylnej ścianie izby bojowej (Rys. 01. 22) ze stanowiskiem DOT-4 (stanowisko bojowe 45 mm armaty ppanc. sprzężonej z ckm za pancerzem). Gazy wyrzucane był rurą na zewnątrz schronu przy strzelnicy armaty przeciwpancernej.
Do obu stanowisk doprowadzono wodę techniczną. Na ścianie po prawej stronie strzelnicy umieszczono pompę wodną (na zdjęciu 02 zachowane kotwy do mocowania pompy). W pomieszczeniu ze stanowiskiem DOT-4 woda niezbędna była do schładzania przegrzanej lufy 7,62 mm ciężkiego karabinu maszynowym wz. 39 DS. Broń posiadała lufę chłodzoną powietrzem. Przy prowadzeniu intensywnego ognia, nawet krótkimi seriami, ulegała szybkiemu przegrzaniu.
Stanowisko ckm Maxim wz. 1910 wyposażono w dwuzbiornikowy układ chłodzenia. Zbiornik zasilający układ chłodzenia ckm ustawiono na dwóch wspornikach pod stropem izby. Zbiornik wyposażono w wskaźnik poziomu chłodziwa. Do zbiornika ustawionego na posadzce izby spływała podgrzana woda z chłodnicy ckm. Do ściany, zazwyczaj poniżej zbiornika zasilającego, zamocowana była pompa wodna do przepompowywania chłodziwa między zbiornikami. W okresie zimowym, jako chłodziwa, stosowano roztwór wody ze spirytusem lub wody z gliceryną.
Przejście pomiędzy izbami bojowymi zamykane było lekkimi drzwiami gazoszczelnymi (Fot. 05.), tłoczonymi z blachy o grubości 4-5 mm. Korytarz z szybem komunikacji między kondygnacyjnej zabezpieczony był od strony izby bojowej i śluzy przeciwgazowej ciężkimi drzwiami gazoszczelnymi (Fot. 04.).
Izba dowodzenia
Oba stanowiska bojowe mogły nadzorować pole walki wyłącznie za pomocą celowników optycznych uzbrojenia głównego schronu. Sektor ognia dla obu stanowisk wynosił 600. W izbie dowodzenia, w szybie chronionym uchylnym zamknięciem, został umieszczony peryskop do obserwacji okrężnej. Stosowano peryskopy PER 27 lub PER 40 o powiększeniu 4x i polu obserwacji +/- 400. Peryskop ustawiony był na statywie. Do oprowadzenia obserwacji głowicę peryskopu wysuwano na wysokość około 30 cm ponad poziom stropu.
Łączność miała zapewnić sieć telefoniczna lub radiostacja. Żelbetonowa konstrukcja schronu świetnie tłumiła rozchodzenie fal radiowych. W stropie obiektu wykonano drugi szyb na wysuwaną antenę. Oprzyrządowanie mocowane było na uchwytach osadzonych w ścianach izby. Radiotelegrafista miał do dyspozycji mały stolik. Konstrukcja bazowała na stelażu wykonanym z kątowników, osadzonych w ścianie izby.
Korytarz górnej kondygnacji
Pomieszczenie określane korytarzem rozdzielało część bojową schronu od bloku wejściowego ze śluzą przeciwgazową (Rys. 01, 6) oraz umożliwiało komunikację z dolną kondygnacją schronu. Szyb komunikacji przykrywany był lekką, gazoszczelną kalpą, wykonaną z tłoczonej blachy. Chroniła ona czworokątny otwór o wymiarach 88 na 88 cm, wykonany w stropie między kondygnacyjnym. Osadzona ją luźno na dwóch zawiasach. Warunek gazoszczelności zapewniało sześć rygli dociskających kalpę z gumową uszczelką do ościeżnicy.
Do dolnej kondygnacji prowadziły klamry. Schodzenie ułatwiały boczne poręcze. W osi szybu osadzono w stropie ogniwo ułatwiające transport wyposażenia do dolnej kondygnacji.
W korytarzu znajdowała się strzelnica obrony wejścia (Rys. 01, 21). Pancerz, zamykający strzelnicę, nie został osadzony w pozostawionej wnęce.
Dolna kondygnacja
Rys. 02. Dolna kondygnacja schronu OPPK do ognia bocznego na 45 mm armatę i ckm. 9. pomieszczenie dla filtrów, 10. izba załogi, 11. korytarz, 12. pomieszczenie magazynowe, 13. pomieszczenie socjalne – WC, 14. położenie agregatu prądotwórczego, 15. ujęcie wodne, 16. poziomy korytarz wyjścia ewakuacyjnego, 17. pionowy zewnętrzny szyb ewakuacyjny.
W dolnej kondygnacji zostało zlokalizowane zaplecze techniczne i socjalne. Zaplecze techniczne umieszczono pod izbami bojowymi. Korytarz poprowadzony został wzdłuż osi schronu. W jego tylnej części zlokalizowano studnię – ujęcie wody. Wodę do celów technicznych przepompowywano pompami ręcznymi do zbiornika, który mieścił się pod fundamentem schronu. Właz techniczny znajdował się w wentylatorowni (Rys. 02, 9). Woda techniczna była niezbędna przede wszystkim do układu chłodzenia broni i silnika wysokoprężnego agregatu prądotwórczego. Część wody zużywano do celów socjalnych. Pierwszym pomieszczeniem za wentylatorownią była nowoczesna latryna Rys. 2, 13). Muszla latryny spłukiwana była wodą z małego zbiornika (więcej >>). Zanieczyszczenia spływały do szamba, wybudowanego poniżej fundamentu schronu.
W tym samym pomieszczeniu znajduje poziomy korytarz wyjścia ewakuacyjnego (Rys. 2, 16). Zabezpieczony był profilami dwuteowymi, wsuwanymi w dwa poprzeczne do korytarza kanały. Pionowy szyb miał być wypełniony sypkim materiałem.
Izba załogi
W ciągu za pomieszczeniem maszynowni znajduje się izba załogi. Wyposażono ją w drewniane, dwupiętrowe prycze. Były mocowane do drewnianej ramy. Ustawiono je prostopadle do dłuższej ściany. Pionowe wsporniki ramy z jednej strony mocowano do kotw, osadzonych w ścianie a z drugiej strony do kotw osadzonych w stropie pomieszczenia.
Do pomieszczenia dostarczane było świeże powietrze przez układ nawiewu. Wylot rury zakończony był zaworem motylkowym (Fot. 11.). Pozwalał on na regulację wydatku.
Na dwóch długich wspornikach, osadzonych w ścianie, ustawiony był wentylator z napędem elektrycznym do usuwania zużytego powietrza z izby załogi na zewnątrz schronu. Do dzisiaj w jednym ze schronów zachowały się wsporniki i podstawa wentylatora (Fot. 12.). Pomiędzy ścianą a podstawą wentylatora było wystarczająco dużo miejsca na ustawienie jednego filtra przeciwchemicznego. Jego zadaniem było oczyszczanie powietrza w układzie recyrkulacji. Na wyposażeniu izby były dwie butle ze sprężonym tlenem.
Wentylatorownia
Wykonane na ścianach rysunki (Fot. 17.), mające ułatwić montaż wyposażenia, jednoznacznie wskazują, że do oczyszczania powietrza w tym schronie miały być stosowane starego typu filtry przeciwchemiczne o oznaczeniu FPU-50.
Pomieszczenie wentylatorowni posiada wysokość 2,5 m, tak aby mogło pomieścić kolumnę o łącznej wysokości około 1,65 m. Kolumna składała się z czterech cylindrycznych filtrów FPU-50. Ustawiona była na konstrukcji wykonanej z kątowników. Wysokość podpory wynosiła 38 cm a szerokość 50 cm. Pomiędzy górną częścią podpory a posadzką poprowadzono przewód o czworokątnym przekroju poprzecznym, dostarczający powietrze do filtrów.
Przewód, przez który przefiltrowane powietrze zasysał wentylator, znajdował się pomiędzy stropem a kolumną filtrów. W przypadku braku konieczności oczyszczania powietrza przez filtry przeciwchemiczne, powietrze zasysane było górnym przewodem bezpośrednio z czerpni powietrza (Rys. 01, 20). Zmiana kierunku przepływu wymagała jedynie przestawienia zaworów odcinających na wejściu dolnego i górnego przewodu. Filtry typu FPU-50 zasilane były przez boczny otwór w cylindrycznej części filtra. Powietrze dostarczano rurą o średnicy 100 mm. Przefiltrowane powietrze odbierane było przez otwór umieszczony w pionowej osi cylindra. Wydajność jednego filtra wynosiła 50 m3/godz. Oczyszczanie powietrza w filtrach przeciwchemicznych stosowane było tylko w przypadku ataku gazowego.
Tłoczone przez wentylator powietrze było kierowane głównym przewodem przez wymienniki ciepła do izb schronu. Bocznym przewodem, o odgałęzieniu przed wymiennikami ciepła, kierowano powietrze do najcieplejszego pomieszczenia w schronie – maszynowni.
Maszynownia
Zgodnie z projektem schron został wyposażony w standardowy agregat prądotwórczy. Do napędu prądnicy wykorzystywano silnik wysokoprężny. Zastosowano grawitacyjny układ chłodzenia. Zbiornik o pojemności około 100 litrów ustawiano na wspornikach, osadzonych w ścianie (Fot. 20.). Zastosowano również możliwość schładzania chłodziwa w wymiennikach ciekła, zamontowanych w głównym przewodzie układu napowietrzania schronu.
Nad silnikiem, w stelażu wykonanym z kątowników, umieszczono zbiornik z paliwem (Fot. 19.). Zanieczyszczone powietrze z maszynowni, zasysane przez wentylator z napędem elektrycznym, usuwane było na zewnątrz schronu przy pomocy rury o większej średnicy. Mniejszą odprowadzane były gazy spalinowe. Wyloty rur znajdowały się w niszy pomiędzy strzelnicami (na skośnym odcinku ściany – rys. 01.).
Podjęto próbę wykorzystania wyposażenia, pochodzącego z przejętych polskich schronów na wschodnich terenach w 1939 roku. W opracowaniu „Polskie wyposażenie w schronach Linii Mołotowa” podano informację o wydobyciu silnika Blackstone DB3 z sowieckiego schronu pod Medyką. Fot. 18 przedstawia cokół do posadzenia silnika Blackstone DB3 w schronie OPPK na terenie Fortu XX Przekopana przemyskiej twierdzy.
OPPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na 45 armatę przeciwpancerną i ckm
OPPK – jednokondygnacyjny schron do ognia bocznego na armatę przeciwpancerną i ckm wznoszony był w dwóch kategoriach odporności na ostrzał. Przed ścianą boczną ze strzelnicami dla broni podstawowej przewidziano rów diamentowy. Utrudniał nieprzyjacielowi podejście do strzelnic. Uniemożliwiał ich zasypanie przez przemieszczający się grunt lub gruz powstający podczas ostrzału artyleryjskiego. Do rowu diamentowego spadały łuski z wystrzelonych naboi poprzez zrzutnie, które były osadzone w ścianie poniżej pancerzy skrzynkowych obu stanowisk bojowych. Wysunięty orylon oraz nasyp kamienno-ziemny chronił schron przed ostrzałem od strony przedpola. Obiekt prowadził ogień boczny, uznawany za najbardziej efektywny do zwalczania siły żywej nieprzyjaciela.
Rys. 02. Schemat schronu OPPK do ognia bocznego na 45 mm armatę i ckm. 1. izba bojowa dla stanowiska DOT-4, 2. izba bojowa dla stanowiska NPS-3, 3. pomieszczenie dowodzenia ze strzelnicą obrony wejścia i włazem wyjścia ewakuacyjnego, 4. magazyn amunicji, 5. izba załogi, 6. pomieszczenie dla filtrów z ujęciem wody, 7. maszynownia z zaznaczonym położeniem agregatu prądotwórczego, 8. pomieszczenie magazynowe, 9. latryna ze strzelnicą obrony wejścia, 10. korytarz, 11. śluza przeciwgazowa, 12. korytarz wejściowy, 13. czerpnia powietrza, 14. zewnętrzny szyb wyjścia ewakuacyjnego, 15. nisza z wyjściem rur do usuwania spalin i zanieczyszczonego powietrza.
Fot. 22. Widok ściany izby bojowej z odstrzelonym pancerzem skrzynkowym stanowiska DOT-4.
Odstrzelenie pancerza przeprowadzano po przez odpalenie ładunków w otworach nawierconych w ścianie wokół jego zarysu. Grubość ściany minimum 1,22 m. Dwa powyginane eksplozją pionowe dwuteowniki z poprzeczną tylną belką nośną ustalały położenie pancerza względem wewnętrznej powierzchni ściany w procesie jego betonowania. W otworze pozostała powyginana przednia belka nośna. Pancerz mógł być osadzony w ścianie podczas betonowania schronu lub w późniejszym terminie w pozostawionym do tego celu otworze technologicznym. W stropie osadzono ogniwo ułatwiające montaż lub naprawę armat przeciwpancernej.
Fot. 23. Widok w kierunku tylnej ściany izby bojowej od stanowiska DOT-4.
Po prawej stronie wewnętrzna ściana nośna schronu. Otwory wejściowe do składu amunicji z izby bojowej oraz z izby załogi wykonano w tej samej osi. Późniejsze konstrukcje pozbawione są tej wady. W otworach wejściowych osadzone były ciężkie drzwi gazoszczelne.
Widoczna w głębi ściana oddziela pomieszczenie z filtrami od izby załogi. W ścianach, oddzielających poszczególne pomieszczenia, pozostawiono pod stropem czworokątne otwory technologiczne na przewód napowietrzający. Poprowadzono go wzdłuż wewnętrznej ściany nośnej.
Strop obiektu wyposażono w sztywne przeciwodpryskowe zabezpieczenie. Wykonano go z arkuszy blachy o grubości 4-5 mm , ułożonej między stalowi kształtownikami. Zabezpieczenie zapobiegało tworzeniu się odprysków betonu w przypadku uderzeń pociskami dużego kalibru.
Fot. 24. Widok w kierunku tylnej ściany izby bojowej od stanowiska DOT-4.
Wewnętrzna ściana nośna, podtrzymująca strop obiektu, wytyczała ciągi pomieszczeń za izbami bojowymi. Posiadała standardową grubość około 60 cm. Uwagę zwraca grubość ścian działowych. Ściana tylna izby bojowej posiada grubość około 32 cm. Grubość żelbetonowej ściany działowej, pomiędzy magazynem amunicji i izbą załogi, wynosi tylko około 18 cm. Na uwagę zasługuje fakt, że w dwukondygnacyjnym odpowiedniku w odmienny sposób rozwiązano podparcie stropu. Wewnętrzną ścianą nośną o grubości 60 cm była tylna ściana izb bojowych. Ściana działowa pomiędzy izbami bojowymi posiadała grubość około 32 cm.
Fot. 25. Widok izby bojowej dla stanowiska NPS-3 od strony odstrzelonego pancerza.
Widoczna po lewej stronie ściana dzieliła obie izby bojowe. Była żelbetonową ścianą nośną o grubości 60 cm. W ścianie pozostawiono dwa czworokątne otwory. Górny otwór umożliwiał przeprowadzenie przewodu napowietrzającego izbę. W drugim miał być osadzony zawór dekompresujący. Widoczne po lewej stronie wsporniki, osadzone w ścianie pod stropem, miały podtrzymywać górny zbiornik układu chłodzenia ckm. Poniżej osadzono dwa pręty, każdy na innej wysokości od poziomu posadzki. Są to kotwy do mocowania ręcznej pompy wodnej. Służyła do przepompowywania wody z dolnego zbiornika, postawionego na posadzce izby, do górnego. Górny zbiornik zasilał grawitacyjnie chłodnicę ckm. Do dolnego spływała podgrzana woda.
Wentylator, zasysający gazy prochowe z obu stanowisk, zmocowano na dwóch wspornikach. Wentylator posiadał napęd mechaniczny i ręczny. Silnik elektryczny napędzał bezpośrednio wirnik wentylatora.
Fot. 26. Izba załogi.
Po prawej stronie zarys wejścia z korytarza do izby załogi. Pod stropem, wzdłuż ściany nośnej miał być poprowadzony przewód napowietrzający. W tym celu w ścianie działowej pomiędzy izbą filtrów a pomieszczeniem załogi pozostawiono pod stropem czworokątny otwór. Poniżej znajduje się drugi otwór. W nim miał być osadzony zawór dekompresacyjny. Dwa czworokątne otwory w ścianie pozostawiono na osadzenie wsporników dla wentylatora z napędem mechanicznym do usynawia zanieczyszczonego powietrza z izby załogi.
Zaplecze techniczne
Obiekt otrzymał pełne zaplecze techniczne i socjalne. Zaplecze techniczne obejmowało dwie izby. W jednej ustawiono kolumny filtrów przeciwchemicznych. W 1941 roku mogły być zastosowane filtry FPU-50 [01]. Zasilane były przez boczne otwory, znajdujące się na cylindrycznej części. W kolumnie ustawiano standardowo 4 filtry dla obiektów fortyfikacji stałej. W przypadku zastosowania filtrów nowej generacji o oznaczeniu FPR-100 w skład kolumny wchodziły trzy filtry. Pierwszy od dołu był przeciwdymnym a następnie ustawiano na nim dwa filtry przeciwchemiczne. Filtry zasilano przez otwór znajdujący się w osi obrotu cylindrycznego filtra. Przefiltrowane powietrze odbierano rurą przez boczny otwór na cylindrycznej części. W pomieszczeniu powinien znaleźć się filtr przeciwkurzowy do wstępnego oczyszczania powietrza, w przypadku stosowania filtrów przeciwchemicznych. Powietrze zasysał z czerpni i tłoczył wentylator promieniowy z bezpośrednim napędem elektrycznym. Powietrze tłoczone do pomieszczeń schronu przechodziło przez wymienniki ciepła, wchodzące w skład układu chłodzenia silnika. W pomieszczeniu dla filtrów zlokalizowano również szyb studni. Wodę do celów technicznych i spożywczych pobierano za pomocą pomp wodnych z napędem ręcznym.
W maszynowni, w drugim pomieszczeniu zaplecza technicznego, znajdował się generator prądotwórczy. Do napędu zastosowano silnik wysokoprężny.
