Opracował: Franz Aufmann
Jednym z typów schronów, często uwzględnianym w planie ogni punktu oporu był schron bojowy na trzy 45 mm armaty przeciwpancerne. Występował w jednokondygnacyjnej i dwukondygnacyjnej wersji. Schron otrzymał wyjątkowo silne uzbrojenie i zaliczał się do najlepiej uzbrojonych obiektów bojowych europejskiej fortyfikacji stałej (o zbliżonej kubaturze) wybudowanych w okresie międzywojennym. Uzbrojenie schronu stanowiły stanowiska bojowe na 45 mm armatę przeciwpancerną wz. 1934 sprzężoną z 7,62 mm ciężkim karabinem maszynowym wz. 39 DS, umieszczone w trzech strzelnicach ściennych. W terminologii radzieckiej takie stanowisko armaty przeciwpancernej za dwudzielnym staliwnym pancerzem funkcjonowało pod nazwą zestawu DOT-4 (dalej DOT-4).
Na przełomie lat 1940-41 ulega zmianie nazwa schronu [01]. W nowej nazwie zostaje uwzględnione tylko uzbrojenie główne – armaty przeciwpancerne. Schron określany jest jako: двуэтажная ОДОТ на три 45 мм пушки – dwukondygnacyjny schron dla broni przeciwpancernej na trzy 45 mm armaty. Schron zachowuje wcześniej nadany numer katalogowy 121.
Budowę większości dwukondygnacyjnych schronów na trzy 45 mm armaty pancerne zakończono na etapie betonowania lub wyposażania w pancerze. W przyjętej technologii budowy schronu zakładano osadzanie pancerzy podczas wykonywania prac betoniarskich. Pancerze ustawiano w szalunku na wspornikach. W przypadku braku lub opóźnienia ich dostawy pozostawiano w miejscu przeznaczonym na pancerz otwór technologiczny z dwoma pionowymi dwuteownikami od strony izby jako elementami bazującymi. Fot. 01 prezentuje schron bez osadzonych pancerzy. Widoczny jest czworokątny zarys otworu technologicznego. Po ustawieniu pancerza w otworze technologicznym, wolna przestrzeń wypełniana była betonem przez dwa otwory zalewowe. Otwory zalewowe znajdowały się w stropie nad otworem technologicznym.
Część schronów w okresie nasilenia się „zimnej wojny” w latach pięćdziesiątych zeszłego stulecia, o lokalizacji uznanej za strategiczną, została wyposażona w obsyp kamienno-ziemny (Fot. 01.). W standardowym cyklu budowy schronu, wykonanie obsypu kamiennoziemnego i maskowania następowało w ostatnich dwóch etapach. Do kształtowników, osadzonych w elewacji schronu, miały być zamocowane unoszone wsporniki z matami lub siatką maskującą. Tak zamaskowany schron, wraz z obsypem kamiennoziemny tworzył „niepozorny” pagórek. Schronów jednak już nie uzbrojono. Czynności ograniczono do prac konserwacyjnych. W części obiektów osadzono drzwi. Pochodziły one z niemieckich schronów.
Schron
Konstrukcja schronu została zaplanowana tak, aby łączny sektor ostrzału wynosił 170 stopni. Sektor ostrzału w płaszczyźnie poziomej dla pojedynczego stanowiska DOT-4 wynosił 60 stopni. Osie sąsiednich strzelnic powinny przecinać się pod kątem 55 stopni. W odległości 49 metrów od schronu sektory ognia z sąsiadujących strzelnic zaczynają się nakładać i zanika powstałe pole martwe.
W pierwotnym projekcie schronu zakładano, że obiekty tego typu będą budowane w dwóch klasach odporności. Wewnętrzne powierzchnie stropu i ścian narażonych na ostrzał otrzymały sztywne zabezpieczenie przeciw odłamkowe w postaci pasów stalowej blachy o grubości 6 mm, umieszczonej pomiędzy dwuteowymi profilami stalowymi. Pozostałe ściany otrzymały zabezpieczenie w postaci siatki przeciw odłamkowej.
Górna kondygnacja schronu obejmowała trzy izby bojowe (Rys. 01, -1), izbę dowodzenia (Rys. 01, -2), główny ciąg komunikacyjny łączący obie kondygnacje z wejściami do lewej i środkowej izby bojowej oraz śluzy przeciwgazowej (Rys. 01, -3), śluzę przeciwgazową (Rys. 01, -4), oraz korytarz wejściowy (Rys. 01, -5). Wejście do schronu zabezpieczone było drzwiami kratowymi i bronione wewnętrzną strzelnicą. W korytarzu wejściowym umieszczono dwie czerpnie powietrza zabezpieczone pancerzami. Na zdjęciach 07 i 09 widoczne są nisze czerpni z wlotami rur podającymi powietrze do obiektu. Schron jako dzieło gazoszczelne posiadał śluzę przeciwgazową. Pomieszczenie to wydzielono za pomocą ciężkich drzwi stalowych strony wejścia i lekkich drzwi gazoszczelnych. Zasadę zachowania gazoszczelności pomieszczeń zachowano również w przypadku głównego ciągu komunikacyjnego. Szyb komunikacyjny między kondygnacjami zabezpieczony był uchylną gazoszczelną klapą. Do niższej kondygnacji schodziło się po kalmarach. W stropie nad osią szybu znajdowało się podwieszone jarzmo ułatwiające transport wyposażenia do dolnej kondygnacji (Fot. 10.).
Dolna kondygnacja obejmuje izbę dla załogi (Rys. 01, -7), pomieszczenia socjalne -WC, magazynowe oraz zaplecze techniczne schronu.
Izby bojowe
Izby bojowe miały być wyposażone w układ usuwania gazów prochowych i zanieczyszczonego powietrza. Gazy prochowe zasysane były ze stanowisk bojowych przez wentylator promieniowy z napędem elektrycznym ( ręcznym awaryjnym) i usuwane na zewnątrz schronu przez rurę w ścianie bocznej lewej izby bojowej. Wentylator promieniowy ustawiony na podstawie mocowano do dwóch wsporników osadzonych w ścianie. Łuski z wystrzelonych nabojów spadały poprzez gazoszczelne zrzutnie do zbiorników znajdujących pod dolną kondygnacją. Zbiorniki widoczne są na Fot. 03. odkopanego schronu w miejscowości Andrychy (Osowiecki Rejon Umocniony). Opróżnianie i czyszczenie zbiorników umożliwiały włazy zamykane gazoszczelnymi klapami w pomieszczeniach dolnej kondygnacji. Nadmiar gazów ze zbiorników usuwany był przez układ odpowietrzający.
Nad otworem technologicznym dla skrzynkowego pancerza DOT-4 (Fot. 04) oraz w tylnej ścianie (Fot. 06) izby osadzono jarzma niezbędne do montażu uzbrojenia.
Zaplecze techniczne.
Wydzielono dwa pomieszczenia techniczne. Są one łatwo rozróżnialne ze względu na ich większą wysokość. W pierwszym z nich znajdowała się maszynownia (Rys. 01, -8). W niej znajdował się agregat prądotwórczy, kotwiony do fundamentu schronu. Jednostką napędową był silnik wysokoprężny. Układ chłodzenia silnika wymagał odpowiedniej ilości chłodziwa. W tym celu nad agregatem prądotwórczym na dwóch wspornikach mocowano zbiornik z wodą. Stosowano grawitacyjny układ chłodzenia. Standardowym rozwiązaniem był alternatywny sposób schładzania wody układu chłodzenia silnika wysokoprężnego. Wymiennik cieplny o konstrukcji zbliżonej do chłodnicy samochodu, umieszczany był w układzie nawiewu schronu. Powietrze, tłoczone przez wentylator przewodami do wnętrza schronu, skutecznie schładzało wodę kierowaną do wymiennika ciepła.
Istotnym elementem wyposażenia maszynowni był układ usuwania zanieczyszczonego powietrza. Powietrze zasysał wentylator promieniowy napędzany silnikiem elektrycznym. Zazwyczaj mocowano go w tym typie schronu na dwóch wspornikach pod stropem maszynowni. Powietrze usuwano na zewnątrz przez układ rur.
Wlot otworu rury osadzonej w ścianie zewnętrznej schronu widoczny jest na zdjęciu Fot. 12. Równolegle poprowadzona rura o mniejszym przekroju służyła do usuwania gazów spalinowych. Poniżej dwa czworokątne otwory technologiczne do osadzenia wsporników wentylatora.
W drugim pomieszczeniu zaplecza technicznego (Rys. 01, -10) umieszczono filtry przeciwchemiczne. Ustawiane były pionowo w kolumnach. Tu też znajdował się główny wentylator układu napowietrzania schronu. W zależności od zapotrzebowania schron mógł być napowietrzany wstępnie oczyszczonym powietrzem przez filtr przeciwkurzowy i filtry przeciwchemiczne lub powietrzem pobieranym bezpośrednio z czerpni powietrza. W schronach, do których dotarłem w pomieszczeniu z filtrami znajdowała się również studnia oraz zbiornik na wodę techniczną. Zwyczajowo znajdował się pod fundamentem schronu. Jest łatwy do zlokalizowania ze względu na czworokątny właz zabezpieczony uchylną klapą.
[01] Nazwa schronu z 1940 roku : двуэтажная ОПДОТ на три 45 мм пушки.