Opracował: Franz Aufmann
Część I – Lekki pancerz polowy dla stanowiska obserwatora
Problem wprowadzenia na uzbrojenie przewoźnych pancerzy własnej konstrukcji zaistniał w Wojsku Polskim w połowie lat trzydziestych dwudziestego wieku. Na zlecenie Inspektora Armii gen. dywizji Edwarda Rydza – Śmigłego zostały opracowane w 1934 roku przez ppłk Stefana Ruegera trzy typy bojowych schronów przewoźnych. W wyniku przeprowadzonych prób montażu i ostrzału na uzbrojenie miała wejść obserwacyjno-bojowa kopuła przewoźna, o konstrukcji przedstawionej przez Wydział Fortyfikacyjny Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych pod dowództwem ppłk Józefa Siłakowskiego.
Lekki pancerz polowy o zbliżonej konstrukcji zaistniał już w armii Monarchii Austro-Węgierskiej. Tymczasowa instrukcja dla pancerzy polowych [01] (niem. Provisorische Instruktion über Feldpanzer) została opracowana przez Cesarski i Królewski Techniczny Komitet Wojskowy (niem. K.u.K. Technisches Militärkomitee) w 1917 roku. Dotyczyła ciężkich i lekkich pancerzy polowych. Dwa odłamkoodporne lekkie pancerze polowe opracowano, bazując na tych samych rozwiązaniach konstrukcyjnych. Jeden z nich przeznaczono do obrony stanowiska obserwatora (niem. Leichter Beobachtungspanzer) a w drugi dla stanowiska bojowego ckm (niem. Leichter Wirkungspanzer).
1.0. Lekki (odłamkoodporny) pancerz polowy dla stanowiska obserwatora
Lekki pancerz polowy miał w krótkim czasie zapewnić ochronę ważnego stanowiska obserwacyjnego w miejscu, gdzie nie było to możliwe z powodu braku odpowiednich materiałów lub zastosowania innych metod konstrukcyjnych. Do prowadzenia obserwacji przewidziano trzy otwory obserwacyjne o wymiarach 15 x 5 (szerokość x wysokość) cm. Każdy nich posiadał nadzorował 1000 [02] sektor, co przy ich rozstawieniu na obwodzie cylindrycznej części pancerza co 720, umożliwiało nadzór w 2440 sektorze. Wielkość otworu pozwalała na swobodne prowadzenie obserwacji za pomocą lornetki. Każdy z otworów zamykany był za pomocą zasuwy.
Przewidziano również możliwość prowadzenia obserwacji okrężnej. Do tego celu przeznaczono peryskop, wysuwany pionowo przez cylindryczny otwór o średnicy 4 cm w osi stropu kopuły. Obrotowo osadzony w otworze peryskop pozwalał na obserwację w sektorze 400 w płaszczyźnie poziomej i w zakresie od + 15° do 15° w płaszczyźnie pionowej, dzięki zastosowaniu uchylnego lustra.
1.1. Konstrukcja
W celu usprawnienia transportu lekkiego pancerza polowego dla stanowiska obserwatora do linii obrony i łatwiej zabudowy na wyznaczonym stanowisku, podzielono go na dwie podstawowe części – górną i dolną. Obie części pancerza mocowano za pomocą dwóch złączy kołnierzowych, skręcanych śrubami.
Górna cylindryczna część pancerza, zakończona czaszą, posiadała trzy otwory obserwacyjne, zamykane zasuwami. Część cylindryczna o średnicy zewnętrznej 109 cm została wykonana z walcowanej niestopowej blachy o grubości 4,5 cm a czasza z dwóch tłoczonych blach o grubości 3 cm każda. Waga górnej części pancerza wynosiła około 2000 kg (bez dodatkowych pancerzy).
Dolna część kopuły, również o średnicy zewnętrznej 109 cm, była zazwyczaj chroniona betonowym lub ziemnym płaszczem. Posiadał balachę o grubości 3,5 cm. W bocznej ścianie wycięto otwór wejściowy o wymiarach 60 x 80 (szerokość x wysokość) cm. Waga dolnej części pancerza wynosiła około 1000 kg (bez dodatkowych pancerzy).
Dla górnej i dolnej części kopuły przewidziano wzmocnienie przez montaż dodatkowych blach o grubości 3,0 cm od strony przewidzianego ostrzału co prezentuje rys. 01. Waga dodatkowych pancerzy (niem. Vorsatzpanzer) wynosiła odpowiednio 170 kg i 200 kg.
Jeden z zachowanych w dobrym stanie lekkich pancerzy polowych dla stanowiska obserwatora eksponowany jest na wystawie plenerowej w Muzeum Historii Wojskowości (Hadtörténeti Múzeum) w Budapeszcie.
1.2. Zabudowa
Lekki pancerz polowy mógł być chroniony przez betonowe przedpiersie. Stabilizację pancerza zapewniały kotwy, mocowane do złączy kołnierzowych. W przypadku miękkiego podłoża należało wykonać płytę fundamentową lub wzmocnić podłoże znanymi metodami saperskimi, uwzględniając późniejsze nieuniknione osiadanie gleby. Wymagane było wyjątkowo dobre maskowanie. Stanowiska rozpoznawane przez przeciwnika, nie były w stanie oprzeć się przez dłuższy czas atakowi nieprzyjaciela, szczególnie metodycznemu ostrzałowi artyleryjskiemu.
Część II – Lekki pancerz polowy dla stanowiska bojowego ckm M.7/12 (Schwarzlose)
Drugim pancerzem, ujętym w „Tymczasowej instrukcji o pancerzach polowych” (niem. Provisorische Instruktion über Feldpanzer) był lekki dwuczęściowy pancerz polowy (niem. Leichter Wirkungspanzer für MG), którego zadaniem było zapewnienie ochrony stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego przed oddziaływaniem granatów średniego kalibru i pojedynczych trafień z dział górskich i polowych o kalibrze do 10 cm. Podstawowym uzbrojeniem stanowiska bojowego był 8,0 mm ciężki karabin maszynowy M.7/12 (Schwarzlose), zasilany taśmami parcianymi po 100 i 250 naboi. Ckm umieszczono na podstawie fortecznej. Praktyczna szybkostrzelność wynosiła 400 strzałów/min.
2.1. Konstrukcja lekkiego pancerza dla stanowiska ckm
Konstrukcje obu lekkich pancerzy dla ckm i obserwatora zostały zunifikowane. Te same półfabrykaty ze stali niestopowej mogły być stosowane do produkcji obu pancerzy. Lekki pancerz dla ckm również składał się z dwóch podstawowych części, mocowanych do siebie za pomocą złącza kołnierzowego (Rys. 04). Podział pancerza na dwie podatkowe części ułatwiał jego transport. Górna część ważyła 2000 kg (bez dodatkowego zabezpieczenia przed ostrzałem) a dolna 1000 kg.
Cylindryczna część górnego pancerza, wykonana z walcowanej blachy o grubości 4,5 cm, została przykryta stropem z dwóch warstw tłoczonej blachy o grubości 3,5 cm każda. W osi czaszy wykonano otwór na peryskop do prowadzenia obserwacji okrężnej. Obrotowo osadzony w otworze peryskop pozwalał na obserwację w sektorze 400 w płaszczyźnie poziomej i w zakresie od + 15° do 15° w płaszczyźnie pionowej, dzięki zastosowaniu uchylnego lustra.
Jedna czworokątna strzelnica znajduje się na cylindrycznej części pancerza. Strzelnica o wymiarach 23,5 x 15,0 (szerokość x wysokość) cm w płaszczyźnie wewnętrznej powierzchni pancerza, zapewniała sektor ostrzału 800 przy umieszczonej w niej lufie ckm wraz z chłodnicą wodną (Rys. 04). Oś strzelnicy znajduje się na wysokości 147,5 cm przy całkowitej wysokości pancerza równej 207,5 cm.
Strzelnica nie posiadała zamknięcia. Średnica wewnętrzna, mierzona na wysokości strzelnicy, wynosi 100 cm.
Zgodnie z założeniami taktycznymi pola walki stanowisko bojowe ckm mogło prowadzić ogień boczny i czołowy. W celu zapewnienia optymalnej ochrony przewidziano zastosowanie dodatkowego pancerza (niem. Vorsatzpanzer) z blachy o grubości 3 cm. Pancerz ten zawsze nocowany był do górnej i dolnej części od strony przewidzianego ataku wroga (Rys. 02 i 03). Dodatkowy pancerz dla górnej części ważył 160 kg a dla dolnej 200 kg.
W dolnej części pancerza wykonano otwór wejściowy o wymiarach 60 x 80 (szerokość x wysokość) cm. Nie zabezpieczono go za pomocą uchylnych drzwi. Na przeciwko wejścia zamocowano małą półkę na zataśmowaną amunicję oraz niezbędne pomoce do zabezpieczenia funkcjonowania stanowiska bojowego. W przypadku 8,0 mm ciężkiego karabinu maszynowego M.7/12 (Schwarzlose) mógł być to dodatkowy pojemnik z olejem. Olej stosowano w automatycznej oliwiarce, integralnego podzespołu w ckm. Zwilżone olejem łuski nabojów nie miały tendencji do pękania i zakleszczania się w komorze nabojowej po oddanym strzale.
2.1. Wentylacja
Tymczasowa instrukcja dla lekkich pancerzy polowych nie obejmuje sposobu wentylacji przestrzeni bojowej podczas prowadzenia ognia. Pod koniec lat trzydziestych przeprowadzono w Wojsku Polskim próby prowadzenia ognia z 7,92 mm ckm wz.30 z dwustrzelnicowej kopuły obserwacyjno-bojowej, której wartość średnicy wewnętrznej (mierzonej na wysokości strzelnic) zbliżona była do austro-węgierskiego pancerza polowego. Podczas prowadzenia ognia w kopule przebywało dwóch żołnierzy; karabinowy w pozycji półstojącej i taśmowy w pozycji kucznej. Do wentylacji stanowiska bojowego zastosowano dwa wentylatory. Pierwszy z nich służył do napowietrzania kopuły. Drugi miał za zadanie usuwać gazy prochowe na zewnątrz kopuły. Wentylator zasysał gazy prochowe ze zbiornika na łuski oraz gazy prochowe spod komory zamkowej ckm. Do tego celu wykorzystano giętki przewód, podwieszony pod komorą zamkową ckm. Przewód ten służył do zrzutu łusek do pojemnika. który znajdował się w podszybiu kopuły. Pozytywnie oceniono pracę układu wentylacyjnego. W przypadku wyłączenia wentylatora napowietrzającego:
„po oddaniu serii 25 strzałów strzelający skarżył się na lekki szum w głowie i niewielki otumanienie. Wentylator wyciągający CO ze skrzynki z łuskami działał widocznie bardzo dobrze” [03]
Informacja o zastosowaniu wspomnianego układu wentylacyjnego nie zawierała danych technicznych zastosowanych wentylatorów. Nie poruszono konieczności prowadzenia walki w maskach przeciwgazowych.
[01] – Egzemplarz „Tymczasowa instrukcji dla pancerzy polowych” był dostępny w Internecie w 2018 roku w cenie 174 Euro.
[02] – Istnieje rozbieżność pomiędzy opisem lekkiego pancerza polowego w tekście „Tymczasowej Instrukcji dla pancerzy polowych” a rysunkiem lekkiego pancerza polowego dla stanowiska obserwatora. Rozglifienie otworu obserwacyjnego podawane jest jako 90 i 100 stopni.
[03] – Sprawozdanie z doświadczeń z 60 mm wieżyczką ckm w dniu 30.12.1938 r.
Specjalne podziękowania dla pana Filipa Suchonia za wykonanie dla Hauba.pl rysunku kopuły z polskim opisem.