Opracował: Franz Aufmann
Rok 1937 sprzyja podniesieniu standardów socjalnych w polskich nowo wznoszonych obiektach fortyfikacji stałej. Budowane w tym roku obiekty bojowe na Górnym Śląsku są wieloizbowe. Izba załogi jest już autonomicznym pomieszczeniem schronu bojowego. W większości nowo wznoszonych schronów bojowych, projektanci przewidzieli dodatkowe wydzielone pomieszczenie, spełniające rolę ubikacji. Podstawowym wyposażeniem jest hermetyczny kubeł ustępowy. Na podniesienie komfortu socjalnego wpływa zamontowanie pisuarów. Ścieki odprowadzane są bezpośrednio do nasypu kammienno-ziemnego. Wykorzystanie ubikacji było dopuszczalne tylko w czasie gotowości bojowej lub walki.
W schronach z 1937 roku, wznoszonych na Górnym Śląsku, trudno jest wyodrębnić integralną część socjalną. Obiekty posiadają niepowtarzalną konfigurację izb. Jako wzorcowe można uznać położenie izb socjalnych w schronach wzniesionych na wzgórzu 291 w pobliżu miejscowości Kłodnica. Zazwyczaj izba załogi i ubikacja są sąsiadującymi pomieszczeniami. Znacznie gorzej rozwiązano ten problem w schronie nr 45 punktu oporu „Szyb Artura”. Aby dostać się do ubikacji należało przejść przez maszynownię. W obiekcie nr 38 II linii obrony zrezygnowano z przyjętych standardów. Pisuar znajdował się w korytarzu, pomiędzy śluzą przeciwgazową a pozostałymi pomieszczeniami schronu. Umieszczono go na przeciwko strzelnicy obrony wejścia. Zaprezentowane zdjęcia zachowanego pisuaru zostały wykonane w schronie bojowym nr 39 na trzy ciężkie karabiny maszynowe II linii obrony w Świetochłowicach [o1]. Pisuar zamontowano w wydzielonym pomieszczeniu zamykanym drzwiami gazoszczelnymi. Do pomieszczenia wchodziło się z lewej izby bojowej.
W schronach fortyfikacji stałej, wznoszonych w 1939 roku, nie zastosowano jednolitych rozwiązań. Spośród czterech ciężkich schronów bojowych Ośrodka Oporu „Jastarnia”, tylko schron dowódcy i odwodów otrzymał wydzielone pomieszczenie na ubikację. Wyposażenie miały stanowić dwa hermetyczne kubły ustępowe. Nie przewidziano jednak montażu pisuaru.
Zupełnie inne założenia zostały przyjęte przy projektowaniu schronów fortyfikacji stałej odcinak „Nowogród” nad Narwią. Ciężkie schrony bojowe nie otrzymały wydzielonych pomieszczeń na ubikację. Zostały jednak wyposażone w pisuary. W większości przypadków mocowane były we wnękach w izbach bojowych. W niewysadzonych w czerwcu 1944 roku przez Wehrmacht obiektach zachowały się czytelne ślady po zamontowanych pisuarach (Fot. 03). Ich istnienie potwierdza również dokumentacja wybranych polskich obiektów fortecznych odcinka „Nowogród”, wykonana przez komisję przewodnictwem A. Panagsena [02]. W najcięższym schronie bojowym „A” (mapa), położonym u podnóża Lepaka, pisuar został zamontowany w korytarzu (2) (rys. schronu), łączącym zachodnią i wschodnią izbę bojową.
W schronach bojowych „B”, „C”, „E”, „G” i „T” (mapa) pisuar przewidziano w jednej z izb bojowych. W ścianie tylnej schronu w izbie bojowej wykonano wnękę, w której osadzono pisuar (Fot. 03). Prawdopodobnie nad wnęką został umieszczony zbiornik na wodę do spłukiwania pisuaru. Ścieki odprowadzano rurą na zewnątrz schronu. Wylot rury znajduje się nad poziomem gruntu (Fot. 04).
Część wyposażenia schronów zachowała się do lat dziewięćdziesiątych zeszłego stulecia. Dotarło do mnie unikalne zdjęcie wnęki (Fot. 05.), wykonane we wschodniej izbie bojowej schronu „G”. Nad wnęką nie występują ślady mocowania zbiornika na wodę do spłukiwania pisuaru.
[01] Schronem opiekuje się Koło Terenowe „Świętochłowice” stowarzyszenia na rzecz zabytków fortyfikacji PRO FORTALICIUM.
[02] Wyniki prac dotyczących zajętych fortyfikacji w Polsce i Finlandii zebrano w opracowaniu pt. „Развитие фортификационных форм по данным боевых действий в Финляндии и в Польше”.