Opracował: Franz Aufmann
![Fot. 02. Archiwalne zdjęcie kopuły, testowanej w 1934 roku na poligonie w Rembertowie [1]](https://hauba.pl/wp-content/uploads/2016/04/Fot.-02.jpg)
Koncepcja schronu przewoźnego powstała w Wojsku Polskim w połowie lat trzydziestych dwudziestego wieku. Wynikała z nowych założeń prowadzenia wojny manewrowej. Określono wymagania dla mobilnego schronu, chroniącego stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego. Miał być łatwy w transporcie, szybki w montażu i demontażu, nawet przy ograniczonej wytrzymałości.
Na zlecenie Inspektora Armii gen. dywizji Edwarda Rydza Śmigłego, ppłk Stefan Rueger opracował w 1934 roku trzy typy schronów przewoźnych. Konstrukcję dwóch pierwszych oparto na belkach drewnianych, wzmocnionych stalowymi płytami lub kształtownikami. Do budowy trzeciego typu schronu zakładano wykorzystanie elementów prefabrykowanych – belek żelbetowych.
Wydział Fortyfikacyjny Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych pod dowództwem ppłk Józefa Siłakowskiego negatywnie zaopiniował projekty schronów i jednocześnie zaproponował swoje rozwiązanie. Była nim przewoźna kopuła. Dla ułatwienia transportu, konstrukcję podzielona na trzy części.
Szef Sztabu Głównego gen. bryg. Janusz Gąsiorowski znalazł wyjście z kłopotliwej sytuacji. Stwierdził, że właściwym sprawdzianem zaproponowanych projektów schronów może być tylko próba ogniowa w zbliżonych do rzeczywistych warunkach bojowych. Delikatność zaistniałej sytuacji podkreślał fakt powołania przez Szefa Wydziału Fortyfikacyjnego komisji pod przewodnictwem ppłk Stefana Ruegera do określenia zalet schronów przewoźnych i skutków ostrzału.
Budowa schronów i próba ostrzału.
Została powołana brygada budowlana, której zadaniem było postawienie schronów, określenie niezbędnego czasu pracy i łatwości montażu w warunkach polowych. Brygadą budowlaną o składzie typowym dla oddziału wojskowego i w typowych warunkach, kierował doświadczony emerytowany oficer fortyfikacji mjr. Draguła. Schrony przewoźne, wybudowane na poligonie w Rembertowie poddano próbom w dniach 24-25 września i 9 października 1934 roku. Celem prób było określenie łatwości budowy i szybkości budowania oraz możliwość transportu podzespołów schronów na wozach w typowych warunkach. Równie istotnym czynnikiem było maskowanie schronu.
Schrony przewoźne poddano ostrzałowi pociskami karabinowymi typu „P” i „Sc” w seriach po 50 sztuk każdego, pociskami z granatnika i lekkimi moździerzowymi kalibru 81 mm [2]. Próby ostrzału za pomocą granatnika i moździerza można było uznać za negatywne ze względu na małą skuteczność tej broni do zwalczania schronów. Z moździerza kalibru 81 mm oddano 60 strzałów. Wykorzystano do tego celu cały zapas amunicji. Dalszych prób ostrzału nie kontynuowano z powodu małej celności broni. Podobna sytuacja powtórzyła się niespełna dwa lata później przy próbnym ostrzale schronu, zlokalizowanego na terenie Twierdzy Modlin.
Przeprowadzono również ostrzał artyleryjski w celu ustalenia wytrzymałości na działanie odłamków, minowe i na ewentualne trafienie. Do kopuły przewoźnej oddano 31 strzałów granatami zwykłymi wz. 1915 z dział 75 mm oraz 60 strzałów granatami z krótką zwłoką z haubic 100 mm. W sprawozdaniu nie określono odległości z jakiej prowadzono ostrzał. Kopuła nie została zniszczona.
Wymagania.
Schron powinien zabezpieczyć odpowiednie warunki dla załogi podczas prowadzenia ognia. Komisja miała pewne wątpliwości w przypadku kopuły przewoźnej, co spowodowało dodatkowe próby prowadzenia ognia. Dwuosobowa obsługa przeprowadzała intensywne strzelanie z wentylacją i bez. Wystrzelano cztery serie po 330 strzałów i oddano 200 strzałów w seriach po 20 sztuk. Kopuła o wewnętrznej średnicy 90 cm zapewniała zdaniem komisji dobre warunki strzelania. Wysunięcie lufy na zewnątrz pancerza obniżył poziom hałasu w kopule. Nawiew powietrza za pomocą ręcznego wentylatora zapewnił prawidłowe usuwanie gazów prochowych.
Przenoszenie ckm między strzelnicami zajmowało dwuosobowej załodze 25 sekund. Podkreślaną przez komisję zaletą prototypowej kopuły były trzy strzelnice o sektorze 60 stopni każda. Łączny sektor ognia wynosił 180 stopni. Ppłk Józef Siłakowski skorzystał z doświadczeń z 1933 roku, kiedy to ważyły się losy projektu kopuły bojowej, chroniącej stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego, a przeznaczonej dla fortyfikacji stałych w pasie działania 21 Dywizji Piechoty na Śląsku (więcej>>).
Prototypy schronów przewoźnych.
Zdemontowana kopuła przewoźna, składająca się z trzech podstawowych cylindrycznych części, wymagała 3-4 wozów. Zaletą była mała ilości części o porównywalnej wadze. Również jej dostarczenie bezpośrednio do miejsca budowy było ułatwione. Cylindryczne elementy kopuły łatwo toczyły się nawet po nieubitym gruncie. Brygada złożona z 6 ludzi montuje i ustawia pancerz w pozycji bojowej na stanowisku w ciągu 8 nocnych godzin. Prace te obejmują również wykonanie wykopu ziemnego i narzutu kamiennego.
Koszt kopuły przewoźnej szacowany był na 2 000 – 2 300 złotych przy zamówieniu 100 szt. Pierwszą prototypową kopułę wykonały Zakłady Ostrowieckie, faworyzowane przez ppłk Józefa Siłakowskiego.
Dla porównania wzmocniony duży drewniany schron wymagał brygady budowlanej złożonej z 8 ludzi i czasu budowy szacowanego na 2,5 doby. Do transportu elementów schronu należało użyć 22 wozów. Projekt małego drewnianego schronu nie uzyskał akceptacji, gdyż uznano, że przy niskiej odporności ściany czołowej wzmocniona metalowymi profilami konstrukcja stropu, nie dawała spodziewanego efektu. Transport materiałów wymagał 15 wozów. Brygada złożona z ośmiu ludzi potrzebowała jednej doby na wykonanie schronu. Kompletnym fiaskiem okazał się projekt schronu z półfabrykatów żelbetowych. Brygada ludzi stawiała betonową bryłę schronu, trudną do zamaskowania, w ciągu dwóch dni. Dodatkowym utrudnieniem był transport 21 ton elementów prefabrykowanych.
Opis zachowanej kopuły przewoźnej dla ckm
Prawdopodobnie jedyne częściowo zachowanie elementy kopuły przewoźnej znajdują się w schronie pozorno-bojowym w Nowogrodzie nad Narwią. W celu ułatwienia transportu do miejsca przeznaczenia, konstrukcję podzielono na trzy podstawowe podzespoły. Montaż przeprowadzano na przewidzianym stanowisku bojowym. Podzespoły skręcane były wzajemnie za pomocą śrub. Ponad powierzchnię gruntu wystawała zasadnicza część kopuły. Kopuła ustawiona była na cylindrze o wysokości 38 cm. Stosowany był jako element dystansowy. Poniżej znajdowała się dolna podstawa kopuły o wysokości 92 cm. Wymienione części kopuły przewoźnej skręcane były za pomocą śrub umieszczonych w otworach kołnierzy.
Zasadnicza część kopuły została wykonana z blachy stalowej o grubości 3 cm, kiedy to prototyp poddany ostrzałowi w Rembertowie miał grubość przyspawanej czaszy o grubości 2,5 cm. Średnica wewnętrzna wynosiła tylko 90 cm. Zgodnie z projektem Wydziału Fortyfikacyjnego Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych do wykonania kopuły zastosowano blachę ze stali konstrukcyjnej A 65 o podwyższonej zawartości węgla. Do części walcowej z kołnierzem mocującym została przyspawana część górna, tworząca czaszę. Na obwodzie części cylindrycznej wykonano trzy strzelnice, rozstawione co 60 stopni. Szerokość strzelnicy w świetle wynosiła około 17 cm. Nie można ustalić wysokości zasadniczej części egzemplarza kopuły jak i strzelnic. Pancerz został odcięty na wysokości dolnych krawędzi strzelnic w 1996 roku przez pozyskiwaczy surowców wtórnych. Pod każdą ze strzelnic umieszczono wspornik do mocowania broni. Rysunek 01 przedstawia zachowane części kopuły przewoźnej z Nowogrodu a cienkimi liniami zaznaczono ewentualny zarys czaszy kopuły. Odwzorowanie kształtu zostało przeprowadzone na podstawie już archiwalnych zdjęć i różni się od prototypu z 1934 roku. Podczas walk we wrześniu 1939 roku, kopuła przewoźna została trafiona i przebita 37 mm pociskiem. Schron pozorny-uzbrojony był inwentaryzowany przez sowieckich saperów w 1940 roku [3]. Kopuła przewoźna dla ckm została mylnie określona jako obserwacyjna.
Dolną część podstawy kopuły, jako element pancerza nie narażony na bezpośredni ostrzał, wykonano z blachy stalowej o grubości 1,5 cm. W ten sposób zredukowano ciężar kopuły przewoźnej, gdyż mobilność miała być jej podstawową zaletą. W części cylindrycznej podstawy wykonano prostokątny otwór wejściowy bez zaokrąglonych naroży, o wymiarach 56×75 cm. W przypadku schronu pozornego-uzbrojonego w Nowogrodzie boczne wejście nie było niewykorzystane. Do kopuły wchodziło się przez cylindryczny otwór podstawy.
Koncepcja lekkiej kopuły dla ckm ponownie powraca w 1937 roku. Mają być osadzone w stropach schronów, wznoszonych w pasie działania Armii Baranowicze. Inspektor saperów gen. bryg. Dąbkowski wspomina o kopule, wykonanej z blachy tłoczonej A-45 o grubości 30 mm. Kopuły te zostały poddane próbnemu ostrzałowi kolejno 24,25 września i 9 października 1934 roku oraz w dniu 22 marca 1938 roku. Wykonano również badania w celu określenia gatunku stali z jakiego powinny być wykonane blachy, użyte do wykonania kopuły przewoźnej [4].
[1] Szymon Kucharski „Zarys historii polskiej fortyfikacji w latach 1929 – 1935”. Do Broni Nr. 4-6. 2009
[2] Sprawozdanie z doświadczenia ze schronami lekkimi w Rembertowie. Ministerstwo Spraw Wojskowych Departament Budownictwa – Wydział Fortyfikacyjny 1934 r.
[3] A. Pangksen. „Развитие фортификационных форм по данным боевых действий в Финляндии и в Польше”