Opracował: Franz Aufmann
Nowy typ polskiej kopuły obserwacyjnej został opracowany przez Wydział III-a Sztabu Głównego pod kierownictwem ppłk Józefa Siłakowskiego pod koniec 1935 r. Zadaniem pancerza, zgodnie z założeniami zawartymi w Instrukcji Fort. 15/1936 „Kopuła pancerna obserwacyjna. Typ normalny”, była osłona stanowiska obserwacyjnego lub bojowego przed bezpośrednim uderzeniem pocisku kal. 150 mm i odłamkami pocisków większych kalibrów. Nowy typ kopuły obserwacyjnej z 1936 roku, o grubości pancerza 110 mm w części narażonej na ostrzał, zaczęto stosować w 1936 roku. Miał zastąpić wcześniej opracowaną konstrukcję kopuły obserwacyjnej o czterech wąskich przeziernikach obserwacyjnych (model 34), której produkcję okresowo wstrzymano po wykonaniu jednego prototypowego egzemplarza. Duże strzelnice o wymiarach 80×100 mm w świetle, w porównaniu do rozwiązania zastosowanego w poprzedniej kopule obserwacyjnej, umożliwiały nie tylko prowadzenie obserwacji wzrokowej oraz również ognia z broni ręcznej. Produkcję obu typów pancerzy uruchomiono i produkowano równolegle do końca 1936 roku. Starszy typ kopuły należało dostarczyć dla obiektów już wybetonowanych, w których warunki wykonawcze przewidywały wcześniejszy typ pancerza. Produkcję nowego typu kopuły obserwacyjnej, zlecono Spółce Akcyjnej Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich SA. Do 1936 r. było to jedyne przedsiębiorstwo w Polsce, które posiadało odpowiednie zaplecze techniczne i opanowało problemy technologiczne związane z produkcją staliwnych korpusów kopuł pancernych.
1.0. Opis kopuły obserwacyjnej
Korpus kopuły obserwacyjnej z 1936 roku, to monolityczny odlew staliwny z zaokrąglonym sklepieniem i kołnierzem u podstawy. Pancerz produkowano w zależności od zapotrzebowania, z sześcioma otworami obserwacyjnymi (Fot. 02) lub czterema otworami strzelniczymi (Fot. 03). W wersji podstawowej, zgodnej z Instrukcją Fort. 15-1936, pancerz posiadał 6 strzelnic.
W obu rozwiązaniach, otwory rozłożone były w płaszczyźnie poziomej, co 60 stopni względem pionowej osi pancerza. Łączny sektor obserwacji wynosił odpowiednio 240 i 360 stopni. Podstawowe wymiary kopuł przedstawiono na rysunku 01. Grubość pancerza osiągała maksymalną wartość w części narażonej na ostrzał. W pierwszych egzemplarzach wynosiła od 100 do 110 mm. Przeprowadzone przez autora artykułu pomiary kopuł wykazały, że w drugim roku produkcji, przy niezmienionej średnicy wewnętrznej, zwiększono grubość pancerza do 135–140 mm. Tolerancja wykonania grubości pancerza nie była większa niż 10 mm. W większości przypadków wynikała z niewspółosiowości powierzchni lub błędów kształtów.
Wewnętrzna wysokość kopuły wynosiła 150 cm przy średnicy na wysokości strzelnic równej 980 – 990 mm. Duże strzelnice o wymiarach 80×100 mm w świetle, nie posiadały gazoszczelnych zamknięć. Do ich zamykania przewidziano zasuwy, wykonane z blachy stalowej o stałej grubości 30 mm. Skrajne położenia zamknięcia otworu obserwacyjnego, wyznaczały dwie śruby z cylindryczną powierzchnią oporową. Zasuwa nie była ryglowana (unieruchomienia) w położeniach „otwarte” i „zamknięte”. Przesuwana była suwliwie za pomocą rączki w poziomych prowadnicach, zamocowanych do wewnętrznej cylindrycznej powierzchni pancerza. W celu montażu prowadnic, ustalających zasuwę strzelnicy, roztaczano w procesie produkcyjnym wewnętrzną powierzchnię kopuły na średnicę 980 – 990 mm na długości 300 mm. Każda prowadnica, pasowana była do obrobionej wewnętrznej powierzchni kopuły. Przyjęty system, stosowany wyłącznie w produkcji jednostkowej, ograniczał zamienność części. Każda prowadnica mocowana była trzema śrubami o gwincie ¾” do korpusu kopuły. Podkładki, pod śruby mocujące, zgodnie z ogólnie przyjętymi w fortyfikacji zasadami konstrukcyjnymi, wykonywane były z ołowiu. Plastyczny materiał podkładek miał kumulować naprężenia powstające podczas uderzeń pocisków i przeciwdziałać zerwaniu śrub mocujących prowadnice zasuw. Wszystkie połączenia gwintowane wykonywano układzie calowym. Rozwiązanie konstrukcyjne strzelnicy w przekrojach w płaszczyźnie pionowej i poziomej pokazano na rys. 02 A i rys. 02 B. Wnętrze kopuły było malowane na biało (odcień kremowy) lub zielono.
Na uwagę zasługuje egzemplarz czterostrzelnicowej kopuły obserwacyjnej o numerze cechy fabrycznej Z.O.1936 N. 20. Grubość pancerza wynosi 105 – 110 mm (mierzoną na wysokości 114 cm od podstawy). Został on osadzony w schronie zaprojektowanym w 1935 roku przez Wydział Fortyfikacyjny w Departamencie Budownictwa MSWojsk., a wybetonowanym wiosną 1936 r. na zapolu prawoskrzydłowego dzieła grupy fortecznej „Carski Dar”, zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin. Ze względu na swoją lokalizację i nowoczesną konstrukcję, został wytypowany do przeprowadzenia szeregu badań doświadczalnych, łącznie z próbnym ostrzałem z moździerzy kalibru 220 mm .
Osadzona w stropie kopuła obserwacyjno – bojowa, posiada ślady późniejszych modyfikacji. Trzy strzelnice posiadają standardowe wymiary 80×100 mm. Jedną ze strzelnic powiększono do wymiarów 100×100 mm w świetle. Strzelnice zostały wyposażone w nietypowe zamknięcia, co prezentuje zdjęcie 04. Zdjęcia tego pancerza, znalazły się w niemieckim opracowaniu dotyczącym polskich fortyfikacji.
Kolejnym odstępstwem od pierwotnej dokumentacji konstrukcyjnej, było wykonanie pionowego, przelotowego otworu w pionowej osi czaszy kopuły. Został on jednak zabrokowany trzpieniem, opierającym się na zewnętrznej powierzchni pancerza szerokim kołnierzem. Od wewnętrznej strony kopuły zakończony był połączeniem gwintowym. Nie jest znane przeznaczenie tego otworu, ale posiadał zbyt małą średnicę wewnętrzną, aby pomieścić peryskop obserwacyjny. Kopuła, została wyprodukowana na początku 1936 roku jako druga w serii produkcyjnej.
Fotografie zamieszczone, we wcześniej wspomnianej niemieckiej publikacji, są wprawdzie czarno białe, ale jest dobrze widoczny kamuflaż. Zewnętrzną powierzchnię pokryto malowaniem ochronnym. Stosowanie malowania ochronnego lub siatek maskujących zniekształcało zarys kopuły i utrudniało rozpoznanie jej położenia przez obserwatorów nieprzyjaciela.
W celu osadzenia kopuły obserwacyjnej, pozostawiano w stropie betonowanego schronu szyb technologiczny. Rysunek 06 prezentuje rozwiązanie szybu technologicznego, zalecane w materiałach szkoleniowych Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w Warszawie z 1938 roku, z przyjętym założeniem zmienności grubości stropów obiektów, osiągających maksymalna grubość w pobliżu kopuł.
Zgodnie z założeniami konstrukcyjnymi, kopuła miała być mocowana za pomocą stalowych kotw. W tym celu pancerz posiadał w kołnierzu podstawy, sześć równomiernie rozłożonych otworów o średnicy 45 mm. Kotwy to cylindryczne pręty o długości 1 metra, wytwarzane z ciągliwej stali o wydłużeniu do 24%. Osadzano je w bryle schronu w procesie betonowania obiektu. Odpowiednie rozstawienie kotw, odpowiadające położeniu otworów w kołnierzu pancerza, uzyskiwano za pomocą drewnianego szablonu, wzmocnionego blachą. Osadzenie kotwy na pewnej długości w stalowej rurze ułatwiało osadzenie kopuły. Pozwalało na naprowadzenie gwintowanej części kotwy w otwór w kołnierzu kopuły.
Montaż kopuły w stropie schronu, można było przeprowadzić po uzyskaniu przez bryłę wybudowanego obiekt odpowiedniej wytrzymałości, co następowało nie wcześniej niż po upływie 3 dni a rekomendowane było po upływie 8 dni od zakończenia betonowana schronu. Przestrzeń pomiędzy zewnętrznym zarysem kopuły i szybu technologicznego wypełniano betonem. Do kopuły, osadzonej w stropie schronu, prowadził pionowy szyb z klamrami. Wnętrze kopuły oddzielone było od szybu podestem. Na terenie Górnego Śląska, podest wykonany był z żelbetonu i stanowił integralną częścią bryły schronu. W dziełach wybudowanych w 1937 roku, podest posiadał właz o wymiarach 60 x 60 cm w świetle, zamykany był uchylną klapą. Autorowi tego opracowania znane jest tylko jedno zachowane zamknięcie włazu w żelbetonowym podeście. Klapa włazu wykonana została z blachy stalowej, usztywnionej na obwodzie przyspawanymi kątownikami. Zamocowana była jednostronnie dwoma zawiasami do ościeżnicy. Otwierała się uchylnie w dół w kierunku szybu. Klapę nieruchomiano w pozycji poziomej dwoma ryglami. Do podnoszenia klapy od strony kopuły służył wahliwie zamocowany uchwyt. W fortyfikacji polskiej, stosowane było też rozwiązanie podestu wykonanego z walcowanej blachy o grubości 25 mm. Właz zamykany był uchylną klapą, otwieraną do wewnątrz kopuły. Przez podest poprowadzone były rury głosowe do wewnętrznej komunikacji w schronie lub kabel telefoniczny.
2.0. Odbiór techniczny kopuły obserwacyjnej
Wydział III-a Sztabu Głównego prowadził nadzór techniczny procesu produkcyjnego u producenta oraz powoływał komisję odbioru technicznego dla określonego zamówienia pancerzy. Miał prawo wyznaczyć swojego przedstawiciela do prowadzenia nadzoru technicznego procesu produkcji pancerzy, wchodzącego jednocześnie w skład komisji obioru. Zadaniem komisji odbioru technicznego było:
A – przeprowadzenie analizy składu chemicznego staliwa zastosowanego do wyrobu pancerza i sprawdzenie na zgodność z wymaganym,
B – przeprowadzenie badań wytrzymałościowych na rozerwanie i udarność i sprawdzenie na zgodność z wymaganiami,
C – sprawdzenie jakości odlewu na występowanie typowych wad odlewniczych,
D – sprawdzenie zgodności wykonania kopuł z dokumentacją techniczną, wymiarów i ich tolerancji wykonawczych.
Odbiór partii pancerzy oraz wszystkie próby laboratoryjne wykonywane były u producenta pancerza i na jego wyłączny koszt. W razie różnicy zdań pomiędzy komisją odbioru technicznego a producentem, odnośnie jakości wyrobu lub oceny przeprowadzonych badań, Oddziałowi III-a Sztabu Głównego przysługiwało prawo do wskazania instytucji, której orzeczenie uznawano za miarodajne. Przy przeprowadzaniu prób sprawdzających dopuszczano obecność przedstawiciela producenta pancerza. Koszty tych badań pokrywał również dostawca pancerza.
2.1. Materiały stosowane do produkcji kopuły obserwacyjnej i ich mechaniczne właściwości
Instrukcja Fort. 15/1936 „Kopuła pancerna obserwacyjna. Typ normalny” określała skład chemiczny staliwa, stosowanego w procesie odlewania korpusów kopuły oraz jego obróbkę cieplną. Klasyfikacja staliwa jest identyczna jak dla stali. Jego właściwości mechaniczne praktycznie nie różnią się od właściwości stali o tym samym składzie chemicznym. Użyty termin, stosowany jest dla technologii wykonania półfabrykatu przez zalanie formy ciekłym metalem.
Dopuszczano wykonanie odlewu korpusu kopuły obserwacyjno – bojowej model 36 ze staliwa średnio-węglowego (o podwyższonej jakości) lub ze staliwa chromo-niklowego. Składy chemiczne zatwierdzonych gatunków staliwa podano w tabeli 01.
Proces odlewania korpusu kopuły ze staliwa chromo-niklowego, utrudniała duża gęstopłynności staliwa. Z tego powodu forma oddająca kształt korpusu, musiała posiadać duży układ wlewowy. Również istotne znaczenie, przy gabarytach odlewu, miało położenie i wielkość nadlewu. Położenie nadlewu, w górnej części w osi symetrii formy, wynika z kierunkowego krzepnięciem metalu od strony ścianek i podstawy. W górnej części odlewu, metal krzepnie najpóźniej. Nadlew miał za zadanie zasilić stygnący odlew w staliwo. Po ostygnięciu odlewu był odcinany. Nadlew po przetopieniu mógł być ponownie wykorzystywany.
Korpus posiadał wszystkie wady zawiązane z szybkością stygnięcia metalu w formie. Zauważalny był wpływ grubości ścian odlewu na własności mechaniczne. Wraz ze wzrostem grubości pancerza zmniejszała się wartość wytrzymałość na rozerwanie Rm, wydłużenia i przewężenia. Największy spadek wytrzymałości na rozciąganie następował w odległości do 75 mm od zewnętrznej powierzchni. Wady te usuwano poprzez zastosowanie obróbki cieplej. Odlew korpusu kopuły poddawano wyżarzaniu normalizującemu. Proces ten polegał na nagrzaniu korpusu ze staliwa chromo-niklowego do temperatury 850 – 880 stopni C, wygrzaniu go w tej temperaturze i studzeniu do temperatury otoczenia.
Celem tego zabiegu technologicznego było usunięcie naprężeń własnych odlewu oraz poprawa właściwości mechanicznych staliwa. Technologia obróbki cieplej pancerza jednoznacznie określa jego właściwości. Kopuła obserwacyjna z 1936 roku była pancerzem jednorodnym. Oznaczało to, że w jego przekroju poprzecznym nie zmieniały się właściwości fizyczne i chemiczne zastosowanego staliwa. Właściwości mechaniczne staliwa po procesie normalizowania sprawdzano w statycznej próbie na rozciąganie i próbie na udarność. Doświadczenia te przeprowadzano na typowych przyrządach do oceny właściwości mechanicznych stali. Celem próby na rozciąganie była ocena badanego materiału pod względem wytrzymałościowym. Natomiast próba udarności charakteryzowała zdolność do odkształceń plastycznych materiału przy obciążeniach dynamicznych. Do przeprowadzenia badań właściwości mechanicznych pobierano 5 próbek typu Mesnagera o wymiarach w przekroju poprzecznym 10×10 mm. Trzy próbki przeznaczone były na statyczną próbę rozciągania a dwie na sprawdzenie warunku udarności. Próbki odcinano z odlewu korpusu kopuły mechanicznie na zimno, gdyż sposób wycięcia próbek nie powinien zmieniać właściwości ulepszonego cieplnie materiału. Warunek wytrzymałościowy na rozerwanie dla normalizowanego staliwa chromo-niklowego i normalizowanego staliwa średnio-węglowego był spełniony, gdy próbki miały większą wytrzymałość na rozerwanie niż Rm ≥ 65 kg/mm2 przy całkowitym wydłużeniu po rozerwaniu A = 10%.
Warunek wytrzymałościowy w próbie udarności był spełniony dla normalizowanego staliwa chromo-niklowego, gdy udarność Um ≥ 7 kgm/cm2 a dla normalizowanego staliwa średnio-węglowego, gdy udarność Um ≥ 4 kgm/cm2. Próba ta charakteryzuje zdolność badanego materiału do odkształceń plastycznych przy obciążeniach dynamicznych. Wynik próby udarności dla staliwa chromo-niklowego, prawie dwukrotnie lepszy niż w przypadku dopuszczonego staliwa o średniej zawartości węgla, jednoznacznie wskazuje na wyższą jakość pancerzy wykonanych ze staliwa chromo-niklowego. Zostało to potwierdzenie badaniami balistycznymi przeprowadzonymi na poligonie w Zielonce w 1936 roku. Płyty walcowane na zimno, wykonane ze stali węglowej i chromo-niklowej poddano ostrzałowi z działka piechoty kalibru 47 mm .
Właściwości mechaniczne korpusu, były niezmienne w całym przekroju normalnym. Twardość pancerza, mierzona metodą Brinella, nie powinna być niższa niż 190 HB. Instrukcja Fort. 15-1936 nie przewidywała warunku twardości jako kryterium odbioru jakościowego. Jest on jednak szczególnie pomocny w przypadku oceny pancerzy o tym samym zastosowaniu, ale produkowanych w innych państwach z wykorzystaniem odmiennych technologii. Niemiecka firma Hörder Hüttenverein z Dortmundu poddawała pancerze procesowi ulepszania cieplnego. W wyniku przeprowadzenia obróbki ulepszania cieplnego uzyskiwano wzrost twardości do 250 HB (przy granicy wytrzymałości Rm = 83 kg/mm2), co gwarantowało wyższą odporność na przebicie rdzeniowym pociskiem przeciwpancernym. Zasadnicze zmiany w jakości pancerzy uzyskano dopiero na początku czterdziestych lat przez zastosowanie hartowania powierzchniowego dla pancerzy o grubości do 100 mm. W przypadku płyt pancernych o grubości 50 mm, największą odporność na przebicie, osiągano przez jednostronne hartowanie powierzchniowe do twardości 580 HB. Ten sposób obróbki cieplnej jednocześnie gwarantował zachowanie typowej dla pancerzy twardości rzędu 320 HB , na wewnętrznej stronie płyty.
Istotną informacją może okazać się takt, że skład chemiczny stosowanego staliwa chromo – niklowego do odlewania korpusów polskich kopuł obserwacyjno – bojowych z 1936 roku, pozwalał ma skuteczne przeprowadzenie hartowania powierzchniowego pancerza.
Pozostałe części kopuły, takie jak prowadnice i zasuwy, powinny być wykonywane ze średniowęglowej stali walcowanej, zgodnej z ówczesną polską normą hutniczą PN H-210 A 65. Śruby mocujące prowadnice do korpusu kopuły oraz śruby z łbem cylindrycznym, stosowane jako ograniczniki ruchu zasuwy, wykonane były ze stali węglowej o podwyższonej jakości.
2.3. Właściwości odlewu
Odlew korpusu sprawdzano na występowanie typowych wad odlewniczych. Półfabrykat kopuły powinien być pozbawiony błędów kształtu takich jak niedolew lub niedotrzymanie wymiarów. Pęknięcia na zimno i gorąco lub istnienie pęcherzy czy pustek, dyskwalifikowały odlew. Niedopuszczalne były ślady jamy osadowej, co można było sprawdzić dopiero po odcięciu górnej części odlewu – nadlewu. Jama osadowa tworzyła się w wyniku zmniejszania się objętości ciekłego metalu oraz zbierania się zanieczyszczeń metalu takich jak lżejsze (tlenki, pyły lub pierwiastki nierozpuszczalne w metalu) w procesie krzepnięcia. Efekt ten określany jest jako skurcz odlewniczy. Jest charakterystyczny dla danego gatunku staliwa a jego wielkość dochodzi do 2%.
2.4. Zgodność wykonania kopuł z dokumentacją techniczną
Podczas obioru, sprawdzano wykonanie kopuły na zgodność z rysunkami konstrukcyjnymi i zachowania tolerancji wymiarowych. Tolerancje wymiarowe dla kopuły obserwacyjnej z 1936 r., wynosiły dla:
a. grubości pancerza 10 mm,
b. zewnętrznych wymiarów pancerza 1%,
c. części obrobionych mechanicznie +/- 1 mm.
W procesie produkcyjnym pancerza dopuszczano możliwość drobnych zmian w rysunkach i warunkach technicznych. Dopuszczenia zmiany wymagało jednak pisemnej zgody przedstawiciela nadzoru technicznego.
2.5. Cechowanie kopuł obserwacyjnych – sygnatury
Jednym z wymogów stawianym producentowi było określone cechowanie pancerzy w miejscu wskazanym przez przedstawiciela nadzoru technicznego. Każda kopuła powinna mieć widoczną cechę fabryczną, rok wykonania i kolejny numer fabryczny. Sygnatura (cecha fabryczna) Zakładów Ostrowieckich była umieszczana na wewnętrznej powierzchni pancerza, na nieobrobionej mechanicznie powierzchni, poniżej poziomu otworów obserwacyjnych. Składała się z wypukłych znaków , wykonanych w procesie odlewania korpusu kopuły . Wysokość znaków sygnatury zawierała się w przedziale 7,5-8 cm. Jedynym znakiem odbiegającym od tej reguły była litera „N”. Posiadała wysokość około 10 cm. Ona też przysparzała modelarzom, wykonującym formy, najwięcej kłopotu. Przyjęty sposób cechowania wymagał wykonania na rdzeniu formy odlewniczej wklęsłych znaków sygnatury w ich lustrzanym odbiciu ale z zachowaniem ich kolejności. Zdarzały się błędne wykonania formy znaków, nie wychwycone podczas kontroli technicznej formy. Znane są przypadki sygnatur kopuł obserwacyjno bojowych z lustrzanym wykonaniem znaku „N”. Wymóg cechowania pancerzy, wprowadzony przez Oddział III Sztabu Głównego, przy braku dokumentów archiwalnych, pozwala na ich identyfikację oraz określenie kolejności produkcji. Potwierdza również jednostkowy charakter produkcji. Pierwsza kopuła obserwacyjno z sześcioma strzelnicami wyprodukowana w 1936 roku, posiadała sygnaturę Z.O. 1936 N 19, w pełni zgodną z wymaganiami instrukcji. Kolejnym wyprodukowanym pancerzem, w tym samym zamówieniu, była już kopuła z czterema otworami obserwacyjnymi o sygnaturze Z.O. 1936 N. 20. Jeszcze w tym samym roku zmieniono numerację fabryczną produkowanych kopuł. Pojawiły się sygnatury z większą ilością znaków: Z.O. 1936 N. 75 18. W kilku sygnaturach pancerzy z 1937 roku zmieniła się również kolejność znaków. Przykładem może być sygnatura Z.O. N. 1937 984 59, w której literę „N” umieszczono przed oznaczeniem roku produkcji.
3.0. Zastosowanie kopuł obserwacyjnych
Zadaniem pancerza była ochrona stanowiska obserwatora piechoty lub artylerii oraz stanowiska bojowego dla ręcznego karabinu maszynowego do obrony bezpośredniej schronu. Kopuła dzięki dużym strzelnicom umożliwiała prowadzenie obserwacji wzrokowej. Meldunki przekazywane były przy pomocy rur głosowych, stosowanych do łączności wewnątrz obiektu.
Na terenie fortyfikacji Górnego Śląska, pancerz został w większości przypadków osadzony w stropodachach ciężkich schronów artylerii polowej i broni maszynowej. Nie zaistniało rozwiązanie stosowane w obiektach fortyfikacji stałej na Polesiu, gdzie w zależności od założeń taktycznych, schron mógł otrzymać dwie kopuły tego samego typu. Schron obserwacyjny Monit (Rejon „Mokwin”, nr 11 „Monit”), mieszczący dodatkowo punkt dowodzenia grupy, zgodnie z planem taktyczno-fortyfikacyjnym i warunkami wykonawczymi, został zaprojektowany jako obiekt z dwiema kopułami obserwacyjno – bojowymi. W takim przypadku, jedna z nich stanowiła punkty obserwacyjny dowódcy grupy (kopuła obserwacyjna) a druga jako stanowisko bojowe rkm wraz ze strzelnicami obrony wejścia, przeznaczona była do bezpośredniej obrony obiektu (kopuła rkm).
Dla kopuły obserwacyjno – bojowej z sześcioma strzelnicami, sektor obserwacji bezpośredniej i ostrzału, wynosił w płaszczyźnie poziomej 360 stopni. Każda ze strzelnic gwarantowała widoczność w sektorze 60 stopni, symetrycznie rozłożonym względem osi otworu. Dla kopuły obserwacyjnej w wersji z czterema strzelnicami, rozstawionymi co 60 stopni, sektor obserwacji bezpośredniej w płaszczyźnie poziomej zostało ograniczony do 240 stopni. W płaszczyźnie pionowej dla obu rozwiązań pancerzy, teoretyczny kąt ostrzału, wynosił +10 do -15 stopni. Rzeczywisty sektor obserwacji lub ostrzału w płaszczyźnie pionowej był zmienny dla poszczególnych strzelnic i zależał od głębokości oraz miejsca osadzenia kopuły w stropie schronu względem narysu obiektu. Przysłonięty narysem schronu sektor, określany był jako „martwe pole”. Nie miał on żadnego znaczenia dla prowadzonej obserwacji celów na dalekim przedpolu schronu. Stanowił jednak problem w przypadku zastosowania pancerza jako stanowiska ogniowego do bezpośredniej obrony schronu. Do prowadzenia ognia z kopuły obserwacyjno-bojowej przeznaczono 7,92 mm ręczny karabin maszynowy wz. 1928. W przypadku bezpośredniego zagrożenia, strzelnice kopuły pozwalały na wyrzucanie granatów ręcznych. Dlatego też przewidziano w kopule miejsce na składowanie 5 granatów obronnych.
4.0. Ocena kopuły obserwacyjnej
Zatwierdzona do produkcji w 1936 roku, kopuła obserwacyjno-bojowa nie spotkała się z pozytywnym przyjęciem przez użytkowników. Była krytykowana, szczególnie przez służby artylerii. Główne zarzuty dotyczyły braku możliwości obserwacji przy pomocy przyrządów optycznych oraz braku możliwości pomiaru kątów położenia celów. Wyposażenie kopuły nie umożliwiało prowadzenie zapisu wyników obserwacji, niezbędnych dla sprawnego i skutecznego działania tych formacji. Uwagi te znalazły się w opracowaniu, sporządzonym w 1938 roku przez generała brygady Stanisława Millera, pełniącego stanowisko generała do prac artyleryjskich przy GISZ.
Praktyczny sektor obserwacji płaszczyźnie pionowej, jak już wcześniej wspomniano, był uzależniony od miejsca osadzenia kopuły względem narysu obiektu oraz wysokości położenia osi strzelnic względem stropu. Spełnienie warunku zapewnienia maksymalnego pola obserwacji skutkowało płytkim osadzeniem kopuły w stropie schronu. Takie rozwiązanie prezentuje rys. 05 oraz zdjęcie 02 kopuły dwukondygnacyjnego schronu bojowego z 1936 roku dla artylerii polowej i broni maszynowej z punktu oporu Łagiewniki (przy ulicy Spacerowej w Bytomiu). W niektórych przypadkach osłabioną konstrukcję schronu i wysoko wystawiony pancerz, wzmacniano przez wykonanie nadlewki żelbetonowej. Żelbetonowy kołnierz, podwyższający grubość stropu wokół kopuły, przedstawiono na zdjęciu 07 schronu broni maszynowej z 1937 roku.
Wykorzystanie kopuły obserwacyjno-bojowej z 1936 roku, jako stanowiska do obrony bezpośredniej schronu przy pomocy 7,92 mm ręczny karabin maszynowy wz. 1928 nie było optymalnym rozwiązaniem. Manewrowanie karabinem maszynowym o długości całkowitej 110 cm między strzelnicami i prowadzenie ognia z kopuły o średnicy wewnętrznej 98 cm na poziomie strzelnic, zredukowanej do średnicy 81 cm przez wystające uchwyty zamknięć strzelnic, było bardzo utrudnione. Nie znane jest opracowanie i stosowanie dodatkowego wyposażenia do zbierania łusek z wystrzelonych naboi dla ręcznego karabinu maszynowego wz.1928. Takie rozwiązanie uznano za standardowe w obiektach fortecznych innych armii. Wyrzucone łuski, podczas prowadzenia ognia, zalegały na podeście a gazy prochowe wypełniały małą przestrzeń pancerza. Zgodnie z wytycznymi z 1935 roku, dla nie gazoszczelnej kopuły bojowej ckm, wyposażonej w zrzutnię łusek i układ odsysania gazów prochowych, przewidywano nawiew nie przefiltrowanego powietrza przez cały czas prowadzenia ognia. Zakładano 30 krotną wymianę powietrza w kopule bojowej w ciągu jednej godziny, co było równoznaczne z dostarczaną ilością powietrza równą 80 m3/godzinę. Jeżeli kopuła z ciężkim karabinem maszynowym, podczas prowadzenia ognia, wymagała tak intensywnej wentylacji, to również podczas prowadzenia ognia z kopuły obserwacyjno-bojowej, należało zapewnić wymuszoną wymianę powietrza. Ciężkie warunki bojowe wymuszały stosowanie masek przeciwgazowych lub aparatów tlenowych. Stanowiło to dodatkowe utrudnienie przy obronie bezpośredniej obiektu. Przy opracowywaniu warunków wykonawczych dla obiektów Górnego Śląska, nie przewidziano doprowadzenia nawiewu powietrza do kopuł obserwacyjnych model 36. Strzelnice w kopule obserwacyjnej nie objęto numeracją. Zatem przyjęto, że stosowanie kopuły jako obserwacyjnej bez zastosowania bojowego.
Jakość i niezawodność zastosowanych rozwiązań konstrukcyjnych można było potwierdzić jedynie w warunkach bojowych lub doświadczalnymi próbami ostrzału. Nawet z pozoru tak proste zamknięcie strzelnicy, stawało się w określonych warunkach bardzo zawodne. Ze względu na stałą grubość zasuwy strzelnicy w przekroju poprzecznym, mogły wystąpić przypadki zacięć zamknięcia, nawet po ostrzale z broni ręcznej. Zasuwa była wykonana z miękkiej, nie obrobionej cieplnie stali węglowej. W wyniku trafienia pocisku w zasuwę, powstawały miejscowe odkształcenie plastyczne powierzchni, które mogły blokować zasuwę w pozycji „zamknięte”. Problem ten został już wcześniej zauważony i wyeliminowany przez niemieckich konstruktorów opancerzenia schronów. Zasuwa strzelnicy, posiadała wybranie, odpowiadające zarysowi strzelnicy w minimalnym przekroju, głębokie na 15-18 mm. Stosowana była od początku lat trzydziestych w płytach stalowych o grubości pancerza od 40 mm dla ciężkiego karabinu maszynowego Maxim wz. 08 (Maschinengewehr MG 08).
5.0. Zachowane kopuły obserwacyjne
Na terenie aktualnych granic Polski zachowało się łącznie 12 sztuk kopuł obserwacyjnych model 36. W zasadzie można mówić o zachowanych korpusach pancerzy, gdyż w większości przypadków zostały pozbawione zamknięć i prowadnic. W wersji z sześcioma strzelnicami, 8 egzemplarzy znajduje się na terenie Górnego Śląska. Dwa pancerze osadzone są w schronach sowieckiego Rawsko–Ruskiego Rejonu Umocnionego na Roztoczu w pobliżu miejscowości Mosty Małe i Stara Huta. Pancerze te zostały pozyskane po 1939 r. przez Armię Czerwoną ze zdobytych polskich umocnień lub składów Kierownictwa Robót na Polesiu.
Pozostałe dwa zachowane egzemplarze, wykonane zostały w wersji z 4 otworami obserwacyjnymi. Pierwszy z nich o numerze cechy fabrycznej Z.O.1936 N. 20, osadzony jest w wspominanym już wcześniej schronie na zapolu prawoskrzydłowego dzieła grupy fortecznej „Carski Dar”, zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin. Drugi z zachowanych egzemplarzy kopuły z czterema otworami obserwacyjnymi o numerze cechy fabrycznej Z.O. 1937 N.1029 92 a w zasadzie sam korpus pozbawiony wyposażenia, zachował się w schronie sowieckiego Rawsko – Ruskiego Rejonu Umocnionego, znajdującym się w pobliżu miejscowości Dęby na Roztoczu. Podesty kopuł w tych obiektach wykonane były z blachy stalowej.
Na podstawie:
- Pancerze okresu międzywojennego. Polska kopuła obserwacyjna z 1936 roku. 4HISTORIE 2011 0(1) ISSN 2083-3082.
- Instrukcja Fort. 15-1936 kopuła pancerna obserwacyjna. Typ normalny .