Kopuła obserwacyjna HT pod ostrzałem – 1939

Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Widok kopuł osadzonych w stropie schronu z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród”. Na pierwszym planie kopuła obserwacyjna HT ze śladami niemieckiego ostrzału z 9-10 września 1939 roku.

 

Fot. 02. Widok schronu bojowego z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród” od strony zapola. Po lewej stronie osadzono w stropie kopułę bojową wg instrukcji Fort. 23-1935 a po prawej stronie kopułę obserwacyjną.

 

Fot. 03. Widok kopuły obserwacyjnej HT. Po lewej stronie strzelnicy widoczne jest „słoneczko” – ślad po uderzeniu pocisku odłamkowo- burzącego, wystrzelonego prawdopodobnie z lekkiej haubicy polowej 7,5 cm le.IG 18. Poniżej strzelnicy cylindryczny otwór po przeciwpancernym pocisku rdzeniowym wystrzelonym z 8,8 cm armaty przeciwlotniczej Flak 18. W górnym prawym narożu otworu obserwacyjnego ślad po 8,8 cm pocisku przeciwpancernym, który wdarł się do środka kopuły. Poniżej otworu obserwacyjnego uszkodzenia przykryte betonowym płaszczem, wykonanym przez sowieckich saperów. Po prawej stronie ślady po rykoszetujących pociskach przeciwpancernych oraz ogólne ślady na całej powierzchni pancerza po ostrzale z broni maszynowej.

 

Fot. 04. Widok fragmentacji przypowierzchniowej warstwy pancerza w wyniku uderzenia rdzeniowego pocisku przeciwpancernego. Powstałe odpryski pancerza tworzące „rozetę” raziły przestrzeń bojową kopuły. Są charakterystyczne dla materiałów o podwyższonej udarności.
Kopuła obserwacyjna HT – doświadczalny ostrzał

Porównawcze próby ostrzału kopuł, wytworzonych przez Zakłady Ostrowieckie, Wspólnotę Interesów Górniczo-Hutniczych oraz Spółkę Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec S.A., wykonano w lipcu 1939 roku. Celem badań balistycznych było określenie skuteczności działania pocisków wystrzelonych z ciężkiego moździerza 220 mm wz. 32 i 310 mm wg. projektu I.T.U na stropy żelbetowe i kopuły stalowe [01]. Należy zaznaczyć, że wytypowane przez polskich ekspertów uzbrojenie nie mogło w żaden sposób oddać warunków przyszłego pola walki. Do września pozostało niepełne dwa miesiące.
Wybrane kopuły do prób balistycznych poddano badaniom w celu określenia własności mechanicznych staliwa, zastosowanego do odlewania korpusów kopuł. Pobrano próbki i przeprowadzono trzy podstawowe testy: wytrzymałości na rozciąganie, wydłużenie względne i udarność.
Doświadczalny ostrzał z odległości 104, przy obniżonej naważce ładunku miotającego w celu uzyskania oczekiwanej prędkości uderzenia pocisku, zakończył się sukcesem. Wystrzelone pociski przeciwpancerne (bez i ze zwłoką) osiągnęły wybrane cele. Pocisk przeciwpancerny z ładunkiem kruszącym przebił ścianę kopuły bojowej na ckm produkcji Zakładów Ostrowieckich. Nastąpiła całkowita fragmentacja pocisku wewnątrz kopuły. Nie oznacza to, że przypadku kopuły obserwacyjnej HT zaistniała możliwość przeżycia obsady po uderzeniu pocisku przeciwpancernego z ładunkiem kruszącym. Moździerzowe pociski przeciwpancerne (ze zwłoką i bez zwłoki) wybiły w pancerzu kopuły obserwacyjnej HT otwory o średnicy w zakresie 60-75 mm, mierzone na wewnętrznej powierzchni pancerza. Całkowita fragmentacja pocisku nastąpiła jednak na zewnątrz kopuły [02]. Z przeprowadzonych prób nie zachowały się zdjęcia, prezentujące miejsca przebicia pancerzy.

Kopuła obserwacyjna HT – ostrzał na polu walki

Schron bojowy z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród”, wyposażony w kopułę obserwacyjną HT, został kilkukrotnie ostrzelany w dniach 9-10 września 1939 roku przez artylerię niemiecką. Stromotorowy ogień prowadzono z 7,5 cm haubic leIG18, 10,5 cm leFH 18 i z 15 cm haubic sFH 18 [03]. Stosowano pociski odłamkowo-burzące. Ostrzał okazał się mało skuteczny.
Dlatego też do ostrzału strzelnic ściennych pancernych kopuł i  schronów użyto  8,8 cm armatę przeciwlotniczą Flak 18, charakteryzującą się wyjątkowo wysoką prędkością początkową pocisku. Działo projektowane jako przeciwlotnicze, zostało zastosowane do prowadzenia ognia punktowego (niem. Punktfeuer) na wprost. Ogień prowadzono z zalesionego północnego brzegu Narwi. Kopuła obserwacyjna została trafiona rdzeniowymi pociskami przeciwpancernymi. Dwa pociska poważnie uszkodziły kopułę obserwacyjną.
Jeden z pocisków przebił pancerz poniżej strzelnicy (Fot. 03). Widoczny jest cylindryczny otwór wlotowy z charakterystycznym odkształceniem plastycznej zewnętrznej powierzchni pancerza. Uderzenie pocisku spowodowało fragmentację przypowierzchniowej warstwy pancerza. Powstałe odpryski pancerza tworzące „rozetę” raziły przestrzeń bojową kopuły (Fot. 04). Są charakterystyczne dla materiałów o podwyższonej udarności. Uderzenie pocisku nastąpiło w pobliżu przewężenia ściany pancerza. Mogło zaistnieć zjawisko „karbu”, spiętrzenia się naprężeń wewnętrznych spowodowanych zmianą przekroju poprzecznego i  obróbką cieplną pancerza.
Drugi z pocisków uszkodził naroże otworu obserwacyjnego (Fot. 05). Przedostał się do przestrzeni bojowej kopuły i pozostawił ślad na przeciwległej, wewnętrznej powierzchni ściany pancerza (Fot. 07).
Na zewnętrznej powierzchni pancerza widoczne są charakterystyczne ślady po rykoszetujących pociskach przeciwpancernych. Znawcy tematu wspominają o 5 takich śladach [04] (łącznie 7 uderzeń pocisków przeciwpancernych). Uszkodzony strop i ślady po ostrzale kopuły, teraz tylko częściowo widocznych u podstawy kopuły (poniżej otworu obserwacyjnego), została przykryta betonowym płaszczem. Wykonali go sowieccy saperzy. Umocnienia Nowogrodu znalazły się po sowieckiej stronie granicy zgodnie z zawartym paktem Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowanej po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR we wrześniu 1939 roku.

 

 

Fot. 05. Zewnętrzna powierzchnia pancerza kopuły obserwacyjnej HT. Uszkodzony otwór obserwacyjny przez 8,8 cm pocisk przeciwpancerny.

 

Fot. 06. Wewnętrzna powierzchnia pancerza kopuły obserwacyjnej HT. Uszkodzony otwór obserwacyjny oraz „rozeta” powstała w wyniku fragmentacji przypowierzchniowej warstwy pancerza.

 

Fot. 07. Ślad po uderzeniu 8,8 cm rdzeniowego pocisku przeciwpancernego, który po uszkodzeniu otworu obserwacyjnego dostał się do przestrzeni bojowej kopuły.

Fot. 08. Widok przestrzeni bojowej kopuły obserwacyjnej HT. Na godzinie „12” otwór obserwacyjny uszkodzony 8,8 cm rdzeniowym pociskiem przeciwpancernym, który przedostał się do przestrzeni kopuły i pozostawił ślad po kolejnym uderzeniu na godzinie „7”. Na godzinie „11:30” „rozeta” po przypowierzchniowej fragmentacji pancerza po uderzeniu 8,8 cm rdzeniowego pocisku przeciwpancernego.

 

Fot. 09. Armata przeciwlotnicza 7,5 cm Flak w muzeum Grupy Warownej Fermont, błędnie zidentyfikowana jako 8,8 cm armata przeciwlotnicza Flak 18 (zastosowana z powodzeniem do zwalczania strzelnic i kopuł pancernych schronów bojowych ogniem na wprost).

 

[01] – Opis badań i wyniki zawarto w opracowaniu „Strzelanie do stropów. Porównawcze strzelania z ciężkich moździerzy 220 mm wz. 32 i 310 mm projektu I.T.U. w lipcu 1939 roku w Modlinie”.
[02] – Nie zachowały się lub nie wykonano zdjęć prezentujących efekt przebicia ściany pancerza.
[03] – kolejno niemieckie oznaczenia armat: 7,5 cm leichtes Infanteriegeschütz 18 (7,5 cm leIG 18), 10,5 cm leichte Feldhaubitze 18 (10,5 cm leFH 18), 15 cm schwere Feldhaubitze 18 (15 cm sFH 18)
[04] – Artykuł pana dr. Tomasza Wesołowskiego zatytułowany „Acht Komma Acht” przeciw polskim schronom bojowym. Niemieckie 88 mm armaty przeciwlotnicze jako środek zwalczania fortyfikacji stałych i ich rola w przełamaniu umocnień odcinka „Nowogród” (9-10 września 1939 r.) z Zeszytu naukowego Muzeum Wojska nr 24 ( 2013) i nr 25 (2014).