Kopuła dla obserwatora artylerii -1939 r.

Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Kopuła HT dla obserwatora artylerii, wytwarzana przez Spółkę Górniczo-Hutniczą Karwina-Trzyniec S.A. od 1939 roku.

 

Rys. 01. Kopuła HT dla obserwatora artylerii, wytwarzana przez Spółkę Górniczo-Hutniczą Karwina-Trzyniec S.A..

Produkcję nowo opracowanej kopuły pancernej, chroniącej stanowisko obserwatora artylerii, zlecono na początku 1939 roku Spółce Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec S.A. (dalej: kopuła obserwacyjna HT). Przed przejęciem Zaolzia w 1938 roku przez Polskę, czeska huta w Trzyńcu (czech. Báňská a hutní společnost) należała do trzech wytypowanych dostawców kopuł dla czechosłowackich umocnień, wznoszonych w terenie przygranicznym z Niemcami. Huta wykonywała staliwne pancerze o wadze do 22 ton.

Zachowały się trzy egzemplarze kopuły obserwacyjnej, produkowanej w 1939 roku przez Spółkę Górniczą i Hutniczą Karwina-Trzyniec. W dobrym stanie, wprawdzie z widocznymi śladami walki, jest kopuła osadzona w stropie schronu ze stanowiskiem dowodzenia odcinkiem obrony „Nowogród”. Drugi z egzemplarzy, ale z uszkodzonym podestem, można  oglądać w schronie bojowym w pobliżu miejscowości Niezdara na Górnym Śląsku. Trzeci zachowany egzemplarz, pozyskany z polskich składów saperskich na wschodnich terenach Polski, został osadzony w sowieckim schronie dla dwóch 76,2 mm armat fortecznych. Schron, przynależny do 08 Przemyskiego Rejonu Umocnionego, znajduje się w pobliżu miejscowości Dybawka pod Przemyślem. Kopuła posiada podest wykonany ze stalowej walcowanej blachy.

Stanowisko obserwatora chronił staliwny pancerz (wykonywany metodą odlewania) o grubości ścianki około 19 cm, mierzonej na wysokości 6 otworów obserwacyjnych, równomiernie rozłożonych na obwodzie części walcowej  kopuły. Grubość ściany pancerza, około 12 cm poniżej dolnej krawędzi otworu obserwacyjnego ulega przewężeniu do około 17 cm.
Kopuła otrzymała typowe zabezpieczenie przeciwodpryskowe, jakie stosowano już wcześniej w polskich kopułach bojowych na ckm. Wewnętrzny pancerz, wykonany z plastycznej blachy, zamocowano pod sklepieniem kopuły. Chronił załogę przed odpryskami głównego pancerza tylko w przypadku uderzeń pocisków o większych kalibrach w część stropową. Zjawisko rażenia odłamkami pancerza lub żelbetonu, nawet w przypadku braku przebicia przez konwencjonalny przeciwpancerny  pocisk, znane było już z doświadczeń I Wojny Światowej. Stosowano sztywne i elastyczne zabezpieczenia przeciwopryskowe w przypadku ścian żelbetonowych a wewnętrzne pancerze z miękkiej plastycznej blachy w kopułach bojowych i obserwacyjnych.

Wysokość przestrzeni kopuły obserwacyjnej wynosiła 1,86 m przy średnicy wewnętrznej 1,20 m, mierzonej na wysokości otworów obserwacyjnych. Przestrzeń bojową kopuły wydzielał pomost wykonany ze stalowych prętów (Fot. 02). W schronie z punktem dowodzenia odcinka obrony „Nowogród” zrezygnowano ze stanowiska telefonisty w szybie kopuły. Było przewidziane w pierwotnym projekcie, który oceniany był przez komisję 6 grudnia 1938 roku pod względem przydatności zaprojektowanej kopuły do celów artyleryjskich. Z czysto praktycznych i finansowych względów do oceny pancerza wykonywano jego drewniany model. Służył do przeprowadzenia praktycznych ćwiczeń i prób, niezbędnych do oceny projektu. Stosunkowo niskim nakładem czasu i pracy można było sprawdzić funkcjonalności przewidzianego wyposażenia lub dokonać korekty niezbędnych wymiarów w celu uzyskania optymalnego rozwiązania. Pomiędzy stalowymi prętami podestu poprowadzono rurę głosową do łączności wewnętrznej (Fot. 03), mimo że niedostatki tego sposobu łączności poznano podczas ćwiczeń w obiektach fortyfikacji stałej i przeprowadzonych testów w grudniu 1936 roku w schronie bojowym [01], zlokalizowanym na zapolu grupy fortecznej Carski Dar modlińskiej twierdzy. Nie zmieniono kierunku

 

Fot. 02. Pomost o konstrukcji spawanej, wykonany ze stalowych prętów o przekroju czworokąta. Widok od strony szybu kopuły.

 

Fot. 03. Pomost o konstrukcji spawanej, wykonany ze stalowych prętów o przekroju czworokąta. Pomiędzy prętami widoczna jest rura do łączności wewnętrznej. Widok od strony przestrzeni bojowej kopuły.

 

otwierania się klapy włazu, mimo że na ten istotny problem zwracał uwagę gen. bryg. Stanisław Miller w swoim piśmie  „Obiekty artyleryjskie w fortyfikacjach stałych” [02] z dnia 16 listopada 1938 roku do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego. Istotnym błędem konstrukcyjnym omawianego pancerza była otwierana do wnętrza kopuły klapa włazu. Mogła utrudnić ewakuację rannego obserwatora i wydłużyć czas zastąpienia go nowym. Wzorcowe rozwiązanie zastosowano z inicjatywy ppłk. Józefa Siłakowskiego w schronie na zapolu grupy fortowej „Carski Dar” Twierdzy Modlin. W stropie schronu osadzono kopułę obserwacyjną wg. Instrukcji Fort. 15-1936. Klapa włazu otwiera się w kierunku szybu wejściowego. Autorowi niniejszego opracowania znane jest tylko jedno zastosowanie takiego rozwiązania [03].
Wejście i wyjście z kopuły HT ułatwiały dwie poręcze, mocowane do wewnętrznej ściany pancerza, symetrycznie rozstawione względem otworu włazu.

 

Fot. 04. Widok sygnatury pancerza. Numeracja pancerzy określona była dla danej partii produkcyjnej w wymaganiach odbioru technicznego.

 

Żaden z zachowanych egzemplarzy pancerzy nie otrzymał pionowego otworu w osi czaszy kopuły na wysuwany peryskop do prowadzenia obserwacji okrężnej. Zdaniem komisji, oceniającej przydatność kopuły obserwacyjnej do celów artyleryjskich w dniu 6 grudnia 1938 roku, obserwacja okrężna pola walki miała być prowadzona za pomocą peryskopu o 4-6x powiększeniu. Przewidziano również zastosowanie okna peryskopowego (rodzaj francuskiego episkopu) mocowanego zamiennie z 6 x lornetką polową Kolberga [04] w gnieździe na obwodzie kopuły. Sześć otworów obserwacyjnych (Fot. 05) o szerokości 11 cm rozłożono na obwodzie części walcowej pancerza. Po obu stronach każdego otworu obserwacyjnego, w połowie jego wysokości wykonano w ścianie pancerza gwintowane otwory do mocowania zamknięcia. Zamknięcia nie zachowały się. Pod każdym otworem obserwacyjnym umieszczono dwa elementy przeznaczone prawdopodobnie do mocowania składanego stolika do prowadzenia notatek. Tuż nad poziomem pomostu zachowało się typowe oparcie dla stóp oficera artylerii, prowadzącego obserwację w pozycji siedzącej. Wykonane zostało z metalowego pręta, mocowanego w trzech miejscach do wewnętrznej powierzchni pancerza.

 

Fot. 05. Otwór obserwacyjny kopuły HT.

 

Kopuła obserwacyjna HT pod ostrzałem – 1939

Fot. 06. Widok kopuł osadzonych w stropie schronu z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród”. Na pierwszym planie kopuła obserwacyjna HT ze śladami niemieckiego ostrzału z 9-10 września 1939 roku.

 

Fot. 07. Widok schronu bojowego z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród” od strony zapola. Po lewej stronie osadzono w stropie kopułę bojową wg instrukcji Fort. 23-1935 a po prawej stronie kopułę obserwacyjną.

 

Fot. 08. Widok kopuły obserwacyjnej HT. Po lewej stronie strzelnicy widoczne jest „słoneczko” – ślad po uderzeniu pocisku odłamkowo- burzącego, wystrzelonego prawdopodobnie z lekkiej haubicy polowej 7,5 cm le.IG 18. Poniżej strzelnicy cylindryczny otwór po przeciwpancernym pocisku rdzeniowym wystrzelonym z 8,8 cm armaty przeciwlotniczej Flak 18. W górnym prawym narożu otworu obserwacyjnego ślad po 8,8 cm pocisku przeciwpancernym, który wdarł się do środka kopuły. Poniżej otworu obserwacyjnego uszkodzenia przykryte betonowym płaszczem, wykonanym przez sowieckich saperów. Po prawej stronie ślady po rykoszetujących pociskach przeciwpancernych oraz ogólne ślady na całej powierzchni pancerza po ostrzale z broni maszynowej.

 

Fot. 09. Widok fragmentacji przypowierzchniowej warstwy pancerza w wyniku uderzenia rdzeniowego pocisku przeciwpancernego. Powstałe odpryski pancerza tworzące „rozetę” raziły przestrzeń bojową kopuły. Są charakterystyczne dla materiałów o podwyższonej udarności.

 

Kopuła obserwacyjna HT – doświadczalny ostrzał

Porównawcze próby ostrzału kopuł, wytworzonych przez Zakłady Ostrowieckie, Wspólnotę Interesów Górniczo-Hutniczych oraz Spółkę Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec S.A., wykonano w lipcu 1939 roku. Celem badań balistycznych było określenie skuteczności działania pocisków wystrzelonych z ciężkiego moździerza 220 mm wz. 32 i 310 mm wg. projektu I.T.U na stropy żelbetowe i kopuły stalowe [05]. Należy zaznaczyć, że wytypowane przez polskich ekspertów uzbrojenie nie mogło w żaden sposób oddać warunków przyszłego pola walki. Do września pozostało niepełne dwa miesiące.
Wybrane kopuły do prób balistycznych poddano badaniom w celu określenia własności mechanicznych staliwa, zastosowanego do odlewania korpusów kopuł. Pobrano próbki i przeprowadzono trzy podstawowe testy: wytrzymałości na rozciąganie, wydłużenie względne i udarność.
Doświadczalny ostrzał z odległości 104, przy obniżonej naważce ładunku miotającego w celu uzyskania oczekiwanej prędkości uderzenia pocisku, zakończył się sukcesem. Wystrzelone pociski przeciwpancerne (bez i ze zwłoką) osiągnęły wybrane cele. Pocisk przeciwpancerny z ładunkiem kruszącym przebił ścianę kopuły bojowej na ckm produkcji Zakładów Ostrowieckich. Nastąpiła całkowita fragmentacja pocisku wewnątrz kopuły. Nie oznacza to, że przypadku kopuły obserwacyjnej HT zaistniała możliwość przeżycia obsady po uderzeniu pocisku przeciwpancernego z ładunkiem kruszącym. Moździerzowe pociski przeciwpancerne (ze zwłoką i bez zwłoki) wybiły w pancerzu kopuły obserwacyjnej HT otwory o średnicy w zakresie 60-75 mm, mierzone na wewnętrznej powierzchni pancerza. Całkowita fragmentacja pocisku nastąpiła jednak na zewnątrz kopuły [06]. Z przeprowadzonych prób nie zachowały się zdjęcia, prezentujące miejsca przebicia pancerzy.

Kopuła obserwacyjna HT – ostrzał na polu walki

Schron bojowy z punktem dowodzenia odcinka „Nowogród”, wyposażony w kopułę obserwacyjną HT, został kilkukrotnie ostrzelany w dniach 9-10 września 1939 roku przez artylerię niemiecką. Stromotorowy ogień prowadzono z 7,5 cm haubic leIG18, 10,5 cm leFH 18 i z 15 cm haubic sFH 18 [07]. Stosowano pociski odłamkowo-burzące. Ostrzał okazał się mało skuteczny.
Dlatego też do ostrzału strzelnic ściennych pancernych kopuł i  schronów użyto  8,8 cm armatę przeciwlotniczą Flak 18 Fot. 14), charakteryzującą się wyjątkowo wysoką prędkością początkową pocisku. Działo projektowane jako przeciwlotnicze, zostało zastosowane do prowadzenia ognia punktowego (niem. Punktfeuer) na wprost. Ogień prowadzono z zalesionego północnego brzegu Narwi. Kopuła obserwacyjna została trafiona rdzeniowymi pociskami przeciwpancernymi. Dwa pociska poważnie uszkodziły kopułę obserwacyjną.
Jeden z pocisków przebił pancerz poniżej strzelnicy (Fot. 08). Widoczny jest cylindryczny otwór wlotowy z charakterystycznym odkształceniem plastycznej zewnętrznej powierzchni pancerza. Uderzenie pocisku spowodowało fragmentację przypowierzchniowej warstwy pancerza. Powstałe odpryski pancerza tworzące „rozetę” raziły przestrzeń bojową kopuły (Fot. 09). Są charakterystyczne dla materiałów o podwyższonej udarności. Uderzenie pocisku nastąpiło w pobliżu przewężenia ściany pancerza. Mogło zaistnieć zjawisko „karbu”, spiętrzenia się naprężeń wewnętrznych spowodowanych zmianą przekroju poprzecznego i  obróbką cieplną pancerza.
Drugi z pocisków uszkodził naroże otworu obserwacyjnego (Fot. 11). Przedostał się do przestrzeni bojowej kopuły i pozostawił ślad na przeciwległej, wewnętrznej powierzchni ściany pancerza (Fot. 12).
Na zewnętrznej powierzchni pancerza widoczne są charakterystyczne ślady po rykoszetujących pociskach przeciwpancernych. Znawcy tematu wspominają o 5 takich śladach [08] (łącznie 7 uderzeń pocisków przeciwpancernych). Uszkodzony strop i ślady po ostrzale kopuły, teraz tylko częściowo widocznych u podstawy kopuły (poniżej otworu obserwacyjnego), została przykryta betonowym płaszczem. Wykonali go sowieccy saperzy. Umocnienia Nowogrodu znalazły się po sowieckiej stronie granicy zgodnie z zawartym paktem Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowanej po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR we wrześniu 1939 roku.

 

 

Fot. 10. Zewnętrzna powierzchnia pancerza kopuły obserwacyjnej HT. Uszkodzony otwór obserwacyjny przez 8,8 cm pocisk przeciwpancerny.

 

Fot. 11. Wewnętrzna powierzchnia pancerza kopuły obserwacyjnej HT. Uszkodzony otwór obserwacyjny oraz „rozeta” powstała w wyniku fragmentacji przypowierzchniowej warstwy pancerza.

 

Fot. 12. Ślad po uderzeniu 8,8 cm rdzeniowego pocisku przeciwpancernego, który po uszkodzeniu otworu obserwacyjnego dostał się do przestrzeni bojowej kopuły.

Fot. 13. Widok przestrzeni bojowej kopuły obserwacyjnej HT. Na godzinie „12” otwór obserwacyjny uszkodzony 8,8 cm rdzeniowym pociskiem przeciwpancernym, który przedostał się do przestrzeni kopuły i pozostawił ślad po kolejnym uderzeniu na godzinie „7”. Na godzinie „11:30” „rozeta” po przypowierzchniowej fragmentacji pancerza po uderzeniu 8,8 cm rdzeniowego pocisku przeciwpancernego.

 

Fot. 14. Niemiecka armata przeciwlotnicza 7,5 cm Flak L/60 jako eksponat Muzeum Grupy Warownej Fermont (umocnienia Linii Maginot). Eksponat został opisany jako armata przeciwlotnicza 8,8 cm armata przeciwlotnicza Flak 18 zastosowana z powodzeniem do zwalczania strzelnic i kopuł pancernych schronów bojowych ogniem na wprost.

 

[01] – Więcej w opracowaniu „Uwagi dotyczące schronu bojowego na zapolu grupy fortowej Carski Dar.Część II„.
[02] – CAW I.302.4.2124
[03] – Więcej w opracowaniu Kopuła obserwacyjna z 1936 roku.
[04] – Polskie Zakłady Optyczne S.A. zostały utworzone na bazie „Fabryki Aparatów Optycznych i Precyzyjnych H. Kolberg i s-ka” założonej w 1921 roku w Warszawie. Komisja użyła pierwotnej nazwy PZO.
[05] – Opis badań i wyniki zawarto w opracowaniu „Strzelanie do stropów. Porównawcze strzelania z ciężkich moździerzy 220 mm wz. 32 i 310 mm projektu I.T.U. w lipcu 1939 roku w Modlinie”.
[06] – Nie zachowały się lub nie wykonano zdjęć prezentujących efekt przebicia ściany pancerza.
[07] – kolejno niemieckie oznaczenia armat: 7,5 cm leichtes Infanteriegeschütz 18 (7,5 cm leIG 18), 10,5 cm leichte Feldhaubitze 18 (10,5 cm leFH 18), 15 cm schwere Feldhaubitze 18 (15 cm sFH 18)
[08] – Artykuł pana dr. Tomasza Wesołowskiego zatytułowany „Acht Komma Acht” przeciw polskim schronom bojowym. Niemieckie 88 mm armaty przeciwlotnicze jako środek zwalczania fortyfikacji stałych i ich rola w przełamaniu umocnień odcinka „Nowogród” (9-10 września 1939 r.) z Zeszytu naukowego Muzeum Wojska nr 24 ( 2013) i nr 25 (2014).