Kopuła bojowa Z.O. z 1938 roku na ckm

Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Kopuła bojowa na ckm Zakładów Ostrowieckich z 1938 r. osadzona w stropie schronu w Wymysłowie.
Fot. 01. Gazoszczelna kopuła na ckm z 1938 roku produkcji Spółki Akcyjnej Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich. Po lewej stronie strzelnica ckm z wkładką gazoszczelną. Po prawej stronie otwór do obserwacji lub obrony bezpośredniej stropu obiektu.

 

Fot. 02. Gazoszczelna staliwna wkładka strzelnicy kopuły na ckm z 1938 roku. Górna część z zamknięciem przeznaczono do obserwacji. Dolna część z jarzmem kulistym służyła do prowadzenia ognia z ckm na podstawie fortecznej.
Fot. 02. Widok strzelnicy z wkładką, wypełniającą cały otwór strzelnicy w najnowszym modelu kopuły bojowej Zakładów Ostrowieckich. Kopuła z 1938 roku. Zdjęcie wykonano w Dobieszowicach-Wesołej.

 

Fot. 03. Widok strzelnicy ckm od strony przestrzeni bojowej. – 1. korpus zamknięcia otworu obserwacyjnego, – 2. wałek zamknięcia otworu obserwacyjnego, – 3. przeziernik z dwuwarstwową płytką z klejonego szkła, – 4. śruba mocująca z podkładką ołowianą, 5. staliwna wkładka strzelnicy, – 6. klin mocujący wkładkę, – 7. jarzmo kuliste z otworem na lufę ckm, – 8. nakrętka jarzma kulistego

 

Spółka Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich otrzymuje po raz pierwszy w 1938 roku zamówienie na nowy typ gazoszczelnej kopuły na ciężki karabin maszynowy. Zgodnie z założeniami pancerz posiada cztery strzelnice gazoszczelne i dwa otwory do obserwacji lub obrony bezpośredniej stropu schronu.

Strzelnica broni maszynowej

Strzelnicę broni maszynowej o zarycie prostokątnym wypełnia staliwna wkładka (Fot. 02). Rozwiązanie wzorowane było na sprawdzonej już konstrukcji gazoszczelnego zamknięcia strzelnicy pancerza skrzynkowego z 1937 roku. Każdą wkładkę pasowano indywidualnie do otworu strzelnicy. Powierzchnie czołowe wkładki i pancerza powinny się pokrywać. Mocowanie wkładki (Fot. 03, -5) zrealizowano za pomocą wsuwanego klina (Fot. 03, -6).  Dolna część wkładki z uskokami przeciw rykoszetowymi miała chronić lufę i chłodnicę ckm przed ostrzałem z broni małokalibrowej lub zniszczeniem przez mniejsze odłamki eksplodujących pocisków. Podczas prowadzenia ognia, lufa karabinu maszynowego znajdowała się w otworze jarzma kulistego (Fot. 03, -7). Umieszczono je w profilowanym gnieździe wkładki. Od strony przestrzeni bojowej dociskane było  przez nakrętkę (Fot. 03, -8) również z profilowanym gniazdem. Gazoszczelność zapewniała filcowa podkładka nasączona olejem.

Górna część strzelnicy służyła do prowadzenia obserwacji. Od zewnątrz chroniona była staliwną wkładką. Od wewnętrznej strony posiadała zamknięcie. Do tego celu wykorzystano rozwiązanie konstrukcyjne z pancerzy skrzynkowych z 1937 roku. Zamknięcie składało się z dwuczęściowego korpusu (Fot. 03, -1) z obrotowym wałkiem. Oś obrotu wałka pokrywała się z poziomą osią otworu obserwacyjnego. W wałku (Fot. 03, -2) wykonano przeziernik (Fot. 03, -3) , zabezpieczony klejoną dwuwarstwową płytką szklaną. Obrót wałka o 90 stopni powodował przysłonięcie otworu obserwacyjnego. Na czworokątnym zabieraku (po prawej stronie) osadzona była rękojeść ułatwiająca zmianę położenia wałka.
Korpus zamknięcia otworu obserwacyjnego mocowano do wewnętrznej powierzchni pancerza za pomocą czterech śrub z ołowianymi podkładkami. Zadaniem łatwo odkształcalnych ołowianych podkładek było uniemożliwienie zerwania śrub mocujących korpus zamknięcia przy sprężystych odkształceniach pancerza występujących podczas uderzeń pocisków.

Otwór obserwacyjny

Kopuła posiadała dwa otwory do obserwacji lub obrony bezpośredniej stropu schronu. Rozstawiono je symetrycznie względem osi (głównej) przechodzącej przez środkowa strzelnicę do obrony przedpola i strzelnicę obrony zapola. Położone są na obwodzie cylindrycznej kopuły. Rozstawione są co 50 stopni względem osi głównej. Rozstawienie strzelnic ckm względem osi głównej wynosi 60 stopni. Otwór do obserwacji lub obrony bezpośredniej stropu schronu posiada przekrój czworokąta. Jego minimalne wymiary to 5 x 5 cm. Zamknięcie otworu obserwacyjnego prezentują zdjęcia Fot. 04-06. Uszczelnienie zamknięcia zrealizowano za pomocą uszczelki filcowej dociskanej do korpusu zamknięcia za pomocą czworokątnej blachy.

 

 

Fot. 06. Zamknięcie otworu do obserwacji lub obrony bezpośredniej stropu schronu. Pozycja „otwarte”.
Fot. 05. Zamknięcie otworu do obserwacji lub obrony bezpośredniej stropu schronu. Pozycja „zamknięte”.
Fot. 04. Zamknięcie otworu do obserwacji lub obrony bezpośredniej stropu schronu. Pozycja „zamknięte”.

 

 

 

Fot. 07. Widok mo­co­wa­nia wkład­ki strzel­ni­cy ze zde­mon­to­wa­nym za­mknię­ciem czę­ści gór­nej strzel­ni­cy, prze­zna­czo­nej do ob­ser­wa­cji. Czte­ry gwin­to­we otwo­ry słu­ży­ły do mo­co­wa­nia za­mknię­cia otwo­ru ob­ser­wa­cyj­ne­go. Wład­ka spa­so­wa­na do otwo­ru strzel­ni­cy. Brak ja­kich­kol­wiek szcze­lin. Po­wierzch­nia wkład­ki na wy­so­ko­ści za­mknię­cia nie wy­sta­je poza cy­lin­drycz­ny zarys po­wierzch­ni ko­pu­ły.

 

Rys. 01. Gazoszczelna kopuła na ckm z 1938 roku. Podstawowe wymiary.
Fot. 08. Widok uszkodzonego korpusu kopuły i wewnętrznego pancerza – przeciwodłamkowego.

 

Fot. 03. Kopuła bojowa na ckm Zakładów Ostrowieckich z 1938 r. osadzona w stropie schronu w Wymysłowie. Widok czaszy z uszkodzonym pancerzem wewnętrznym. – a. pierścień mocujący, – b. pancerz wewnętrzny, – c. wewnętrzna powierzchnia pancerza, – d. wewnętrzna powierzchnia pancerza uszkodzona po odpaleniu ładunku (strzałkami zaznaczono uskok).
Fot. 09. Kopuła bojowa na ckm Zakładów Ostrowieckich z 1938 r. Widok czaszy z uszkodzonym pancerzem wewnętrznym. – a. pierścień mocujący, – b. pancerz wewnętrzny, – c. wewnętrzna powierzchnia pancerza, – d. uszkodzona wewnętrzna powierzchnia pancerza po odpaleniu ładunku.

Pancerz wewnętrzny – przeciw odłamkowy

Kopuła została wyposażona w pancerz wewnętrzny – przeciw odłamkowy. Zjawisko rażenia odłamkami pancerza lub żelbetonu (w literaturze fachowej określane jako efekt Hopkinsona), nawet w przypadku braku przebicia przez przeciwpancerny pocisk konwencjonalny, znane było już z doświadczeń I Wojny Światowej. W celu wyeliminowania skutków efektu Hopkinsona stosowano wewnętrzne pancerze. Pancerz wewnętrzny (Fot. 09, b.) podtrzymywany był od spodu przez pierścień (Fot. 09, a.). Zewnętrzna średnica pierścienia odpowiadała wewnętrznej średnicy kopuły w miejscu mocowania. Przed montażem pierścień został podzielony na kilka segmentów, które kolejno wsuwano pod umieszczony w kopule  pancerz wewnętrzny. Następnie segmenty połączono ze sobą i z pancerzem wewnętrznym krótkimi elektrycznie wykonanymi spoinami. W przypadku kopuł bojowych W.I. z 1938 na ckm roku wprowadzono w pancerzu wewnętrznym dodatkowo cztery gwintowane otwory  technologiczne.  Przez wkręcenie wkrętów wprowadzano wstępny docisk łączonych elementów, który ułatwiał przeprowadzenie zabiegu spawania.

Opisaną konstrukcję prezentuje nam kopuła osadzona w stropie schronu w Wymysłowie. Stan zachowania kopuły jest wynikiem przeprowadzonych 5 grudnia 1939 roku testów z ładunkami kumulacyjnymi. Saperzy niemieccy zastosowali ładunki o różnej mocy w ramach prac sprawdzających nowo opracowany typ broni przed planowanym atakiem na belgijski Fort Eben Emael. Na zewnętrznej powierzchni pancerza pozostały charakterystyczne wgłębienia z otworem w osi.
Mniejszy ładunek o wadze 12,5 kg dokonał plastycznego odkształcenia zewnętrznej ściany pancerza o średnicy 30 cm. W osi pozostał krater. Pancerz nie została przebity, ale na wewnętrznej stronie pancerza pojawiły się ubytki materiału. Większy ładunek o wadze 50 kg dokonał przebicia stalowej ściany o grubości 16 cm i rozerwania wewnętrznego pancerza. Został również uszkodzony betonowy podest. Na zewnętrznej powierzchni pancerza pozostało plastyczne odkształcenie o średnicy 50 cm oraz przelotowy krater o nie regularnej powierzchni. Na wewnętrznej ścianie pancerza  (Fot. 09, c.) pojawiły się ubytki materiału a strefa ich powstania może być opisana okręgiem (Fot. 09, d.) o średnicy 70 cm.
Podobną próbę przeprowadzono w Orlickich Górach na czechosłowackich kopułach obiektu RS-86. Efekt był porażający. Ładunek wyrwał część sklepienia kopuły. W próbach z ładunkami kumulacyjnymi w Wymysłowie wzięli udział porucznik Titjens Kord i jego przełożony porucznik Rudolf Witzig.  W następnym roku grupa szturmowa „Granit” pod dowództwem Rudolfa Witzig z powodzeniem atakowała obiekty belgijskiego fortu Eben Emael.