Opracował: Franz Aufmann
Pomysłodawcą pancerza bojowego o jednej strzelnicy a chroniącego stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego, był ppłk Józef Siłakowski, szef Wydziału Fortyfikacyjnego Departamentu Budownictwa w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Nowatorska konstrukcja została opracowana w 1933 roku. Instrukcja Fort. 22-1934 dotycząca wymagań technicznych została zatwierdzona w 1934 roku. Pancerz miał być tak osadzony, aby jego górna część całkowicie pokrywała się z zarysem stropu schronu. Do minimum została ograniczona powierzchnia narażona na bezpośredni ostrzał poprzez zwężającą się bryłę i lekkie pochylenie stropu pancerza. Długość wewnętrzna ściany, w której została wykonana strzelnica, miała zaledwie długość 62 cm. Maksymalna szerokość wewnętrzna wynosiła 219 cm a długość, mierzona wzdłuż osi strzelnicy 178 cm. Cechą charakterystyczną wszystkich kopuł wykonywanych do 1936 roku przez Zakłady Ostrowieckie była ich stosunkowo mała wysokość. W przypadku omawianego pancerza, dolny zarys strzelnicy (od wewnętrznej strony) był na wysokości 53 cm, mierzonej od podstawy. Zakładano, że pancerz będzie kotwiony do bryły schronu. W tym celu wykonano w kołnierzu u jego podstawy wykonano cylindryczne otwory pod kotwy.
Czołowa ściana, o najmniejszej długości, posiadała jedną strzelnicę o sektorze ognia 600. Grubość pancerza narażonego na bezpośredni ostrzał, łącznie z płaszczem przeciwodpryskowym wynosiła 15 cm. Ściany boczne, całkowicie pogrążone w żelbetonowym stropie posiadały grubość 7 cm. Tylną ścianę wykonano z walcowanej na zimno 3,5 cm blachy. Została zamocowana do staliwnego korpusu za pomocą jednego rzędu nitów. Pod stropem pancerza, na całej jego powierzchni, umieszczono płaszcz przeciwodłamkowy z plastycznej blachy. W przypadku pancerza osadzonego w stropie doświadczalnego schronu na zapolu prawoskrzydłowego dzieła grupy fortowej “Carski Dar” zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin, grubość zastosowanej blachy wynosiła 15 mm. W materiałach archiwalnych określana była na 25 mm. Całą powierzchnię wewnętrzną wyłożono warstwą wygłuszającą, wykonaną z masy korkowej.
Strzelnicę podzielono na dwie części. W dolnej, nieco szerszej, umieszczono wkładkę bez profilu przeciw rykoszetowego z otworem na lufę ciężkiego karabinu maszynowego.
Mocowana była w gnieździe strzelnicy za pomocą klina. Spełniała dwa istotne zadania. Chroniła otwór strzelnicy przed bezpośrednim ostrzałem. Nie dopuszczała do oślepiania celowniczego w czasie nocnego strzelania. Górna część strzelnicy służyła do obserwacji sektora ostrzału i celowania. W żadnym pancerzu nie zachowało się zamknięcie górnej części pancerza. Pod strzelnicą umieszczono wspornik lawety fortecznej.
Pancerze, które potocznie nazywano “haubami”, zostały wykonane przez Zakłady Ostrowieckie w ilości pięciu egzemplarzy. Omawiany egzemplarz posiada sygnaturę Z.O. 1933 4. Określa ona rok produkcji i numer kolejny pancerza. Z posiadanych informacji, wynika że numeracja pancerzy została przez Zakłady Ostrowiecki zdublowana w 1933 roku. Te same numery otrzymały kopuły przeznaczone dla fortyfikacji w pobliżu Dąbrówki Wielkiej.
Trzy egzemplarze wykorzystano przy modernizacji dzieł zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin. Przeprowadzono ją w latach 1934 -1935 pod nadzorem Wydziały Fortyfikacyjnego Departamentu Budownictwa M.S.Wojsk.. Po jednym otrzymał Fort XVI i XVIb (dzieło pomocnicze D8). Zostały ulokowane w wałach czołowych obu dzieł. Stanowiska ckm, chronione pancerzami prowadziły ogień boczny. Trzeci egzemplarz osadzono w stropie wcześniej wspomnianego doświadczalnego schronu na zapolu grupy fortowej “Carski Dar”. Projekt schronu pochodzi z 1935 roku. Jest jednym z opracowań studyjnych Wydziału Fortyfikacyjnego M.S.Wojsk. Na uwagę zasługuje świetne wkomponowanie pancerza w 1,6 metrowy strop obiektu. Prawidłowo uformowana bryła schronu chroniła pancerz przed bocznym ostrzałem.
Czwarty egzemplarz wykorzystano w 1935 roku do przeprowadzenia prób balistycznych na poligonie w Modlinie. Pancerz osadzono pionowo w betonowym bloku. Dla łatwiejszego celowania, na stropie wymalowano trzy czarne punkty, tworzące wierzchołki trójkąta równobocznego. Każdy czarny punkt wpisano w białe koło. Punkty rozmieszczono w równych od siebie odległościach. Haubę ostrzelano pociskami kalibru 155 mm. Mimo trafień, pancerz nie został przebity i nie stwierdzono plastycznych odkształceń wewnętrznej powierzchni pancerza.
Piąty egzemplarz jednostrzelnicowej kopuły przetrwał do końca 1939 roku na terenie Fortu XVI zewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin. Jego zdjęcia, prawdopodobnie ostanie z wykonanych, zostały umieszczone w opracowaniu “Denkschrift über die polnische Landesbefestigung”, Berlin 1941 r., dotyczącym polskich fortyfikacji.
Próba określenia wytrzymałości staliwnego pancerza na ostrzał – badania doświadczalne w Modlinie w 1935 roku
W procesie produkcyjnym kopuły dla ckm, wykonywano standardowe badania wytrzymałościowe w celu określenia własności mechanicznych pancerza. Do prac laboratoryjnych pobierano próbki z odlewu korpusu. Podstawowymi parametrami pancerza, jakie standardowo określano, była jego wytrzymałość na rozerwanie, udarność oraz procentowe wydłużenie. Natomiast zachowanie się elementów pancernych i żelbetonowych ścian schronów w warunkach walki oraz ich odporność na przebicie można było określić tylko na podstawie doświadczalnego ostrzału. Takim badaniom poddano jeden z wyprodukowanych egzemplarzy jednostrzelnicowej kopuły według instrukcji Fort. 22-1934. Przeprowadzono je w 1935 roku na terenie Twierdzy Modlin [01]. Zgodnie z opracowaną doktryną zakładano, że fortyfikacje będą zwalczane przy pomocy armat dużego kalibru. Do wykonania próbnego ostrzału przeznaczono 155 mm haubicę polową wz. 1917. Przyjęto, że sprawdzenie wytrzymałości pancerza na uderzenia pocisków, powinno być przeprowadzone w warunkach jak najbardziej zbliżonych do bojowych. Odpowiadały one ostrzałowi z dystansu 3500 metrów. Wystrzelony pocisk uderzał prostopadle w górną powierzchnię kopuły z prędkością 330 m/sek.
W próbach użyto pocisków produkowanych w Polsce [02]:
– granatu wz. 15-b o wadze 43,2 kg, ale bez materiału wybuchowego,
– granatu wz. 15-b o wadze 43,2 kg z materiałem wybuchowym 7,2 kg.
W celu przeprowadzenia badań i zapewnienia prostopadłego uderzenia pocisku w pancerz, kopułę osadzono pionowo w betonowym bloku. Dla łatwiejszego celowania przez otwór lufy, na górnej powierzchni pancerza wymalowano trzy czarne punkty, tworzące wierzchołki trójkąta równobocznego. Każdy czarny punkt wpisano w białe koło. Punkty rozmieszczono w równych od siebie odległościach.
Stanowisko 155 mm haubicy polowej wz. 1917 znajdowało się w odległości 100 metrów od osadzonego w betonowym bloku pancerza. Do wystrzelenia pocisków zastosowano naważki prochowe o zmniejszonej wadze. Odpowiednio dobrany ładunek miotający o mniejszej wadze miał gwarantować uderzenie pocisku w cel z prędkością 330 m/sek, czyli z prędkością końcową odpowiadającą standardowemu strzałowi z dystansu 3500 metrów.
Wyniki badań
Stwierdzono, że pancerze o grubości 100 mm, wykonane ze staliwa węglowego, odporne są na oddziaływanie pocisków o kalibrze 155 mm. Uderzenie granatu wz. 15-b bez materiału wybuchowego pozostawiło tylko nieznaczny powierzchniowy ślad na zewnętrznej powierzchni pancerza. Uderzenie granatu wz. 15-b z zapalnikiem bez zwłoki pozostawiło „również powierzchniowy ślad, nieco większy od poprzedniego”. W obu przypadkach nie stwierdzono odkształceń wewnętrznej powierzchni pancerza.
Zwrócono uwagę, że pancerz w wyniku uderzeń pocisków ma tendencję do wyrywania się z betonowego cokołu, w którym został osadzony.
[01] – Szymon Kucharski. Zarys historii polskich fortyfikacji w latach 1929-1935. Do Broni nr 4-6/2009.
[02] – Departament Uzbrojenia nie przewidział produkcji 155 mm granatów przeciwpancernych w Polsce. Zgodnie z przyjętą doktryną do zwalczania fortyfikacji stosowało się pociski odłamkowo-burzące, wywołujące efekt fali uderzeniowej.
Bibliografia.
- Tomasz Wesołowski. Eksperymenty modlińskie z moździerzami kalibru 220 mm z lat 1936-1937 jako przyczynek do studiów nad odpornością polskich fortyfikacji stałych okresu międzywojennego. Śląski Zeszyt Historyczny 2005.
- “Denkschrift über die polnische Landesbefestigung”, Berlin 1941 r.