Opracował: Franz Aufmann
Spółka Akcyjna Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich SA była jedynym przedsiębiorstwem do końca 1937 roku w II Rzeczypospolitej Polskiej, które posiadało odpowiednie zaplecze techniczne i opanowało problemy technologiczne związane z produkcją staliwnych korpusów kopuł pancernych. Pierwsze prace nad pancerzami rozpoczęto w Zakładach Ostrowieckich już w 1931 roku. Zamówienie dotyczyło wykonania elementu przedpancerza wieży dla modernizowanego przez Komisję Fortyfikacyjną nr 3 w latach 1930-32 schronu bojowego na terenie Fortu II w Osowcu. Zamówienie pierścienia dla przedpancerza zostało wykonane i odebrane komisyjnie zgodnie z podpisaną umową 29 sierpnia 1931 roku. Nie zaniechano dalszych prac rozwojowych. Kolejne zlecenia, związane z planem budowy fortyfikacji stałych na Górnym Śląsku, zapoczątkowały ciągłą produkcję kopuł bojowych i obserwacyjnych trwającą do września 1939 roku.
Od 1936 roku zakłady w Ostrowcu Świętokrzyskim stały się głównym dostawcą kopuł bojowych i obserwacyjno-bojowych dla fortyfikacji stałych, wznoszonych na wschodniej granicy Polski. Ze względu na rosnące zapotrzebowanie na pancerze staliwne, w 1937 roku rozpoczęto prace nad procesem technologicznym kopuł w ramach Wspólnoty Interesów Górniczo – Hutniczych SA. Korpusy kopuł odlewano w Hucie „Batory” a ich obróbkę cieplną wykonywano w Hucie „Zgoda”. Stałą produkcję kopuł bojowych dla fortyfikacji Górnego Śląska uruchomiono już w 1938 roku. W tym samym roku zapoczątkowano produkcję kopuł o mniejszych gabarytach w Hucie „Zygmunt”.
W 1938 roku opracowano konstrukcję nowej kopuły pancernej, mającej chronić stanowisko obserwatora artylerii. Produkcję zlecono na początku 1939 roku Spółce Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec S.A. (dalej: kopuła obserwacyjna HT). Przed przejęciem Zaolzia w 1938 roku przez Polskę, czeska huta w Trzyńcu (czech. Báňská a hutní společnost) należała do trzech wytypowanych dostawców kopuł dla czechosłowackich umocnień, wznoszonych w terenie przygranicznym z Niemcami. Huta wykonywała staliwne pancerze o wadze do 22 ton.
Kopuły obserwacyjne
W powolnym tempie przebiegały prace nad konstrukcją oraz wyposażeniem kopuł obserwacyjnych i obserwacyjno-bojowych. W roku 1934 została opracowana konstrukcja pierwszej kopuły obserwacyjnej dla budowanych fortyfikacji na Górnym Śląsku. Do prowadzenia obserwacji posiadała cztery wąskie szczeliny zamykane zasuwami. Po wykonaniu jednego egzemplarza prototypowej kopuły obserwacyjnej w 1934 roku wstrzymano na okres jednego roku jej dalszą produkcję. Pierwszy prototypowy egzemplarz został osadzony w stropie dwukondygnacyjnego tradytora artyleryjskiego z punktu oporu wzg. 304,7 w pobliży miejscowości Dąbrówka Wielka.
W 1936 roku przyjęto na uzbrojenie nowy typ kopuły obserwacyjnej w wersji z czterema lub sześcioma dużymi otworami obserwacyjnymi. Wymagania techniczne określono w Instrukcji Fort. 15-1936. Nowa kopuła obserwacyjna miała zastąpić wcześniej opracowane rozwiązanie z 1934 roku w nowo projektowanych schronach. Wycofany typ kopuły należało dostarczyć jednak dla obiektów już wybetonowanych, których warunki wykonawcze przewidywały wcześniejszy typ pancerza. Dlatego też w 1936 roku wykonano ostatnie trzy egzemplarze dla punktu oporu „Bobrowniki” (wzg. 310) i jedną, prawdopodobnie nadprogramową dla punktu oporu „Nowa Wieś”. Łącznie wykonano 6 egzemplarzy kopuł obserwacyjnych, które określane są ogólnie jako model 1934, mimo występujących różnic.
Kopuły obserwacyjne, produkowane przez Spółkę Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich dla obiektów fortyfikacji stałej, nie cieszyły się uznaniem obserwatorów artylerii. Gen. dyw. Tadeusz Piskor, odpowiedzialny za opracowanie planu obrony w pasie działania Armii „Baranowicze”, w piśmie z dnia 6 kwietnia 1936 roku, kierowanym do Szefa Sztabu Głównego, a dotyczącym planu rozmieszczeń obiektów fortyfikacyjnych na odcinku „Darewo” i „Łabuzy”, stwierdził:
„stosowanie kopułek panc. dla obserwatorów art. nie jest pożądane, ponieważ nie dają one dobrych możliwości obserwacji. Sądzę, że zastąpienie ich peryskopami da nie tylko lepsze warunki obserwacji i przekazywania jej wyników, ale również obniży koszta.” [01]
Zastrzeżenia dotyczące konstrukcji kopuł dla obserwatorów artylerii oraz ich wyposażenia zebrał gen. bryg. Stanisław Miller i przedstawił w piśmie „Obiekty artyleryjskie w fortyfikacjach stałych” [01] z dnia 16 listopada 1938 roku do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego. Zdaniem generała do prac artyleryjskich przy GISZ Stanisława Millera czworokątne otwory o wymiarach 10 x 10 cm kopuły obserwacyjnej wg. Instrukcji Fort. 15-1936, wykonane na części cylindrycznej kopuły, nie pozwalały na prowadzenie obserwacji oraz pomiar kątów określających położenie celów za pomocą ogólnie dostępnego sprzętu optycznego. Otwory obserwacyjne okazały się zbyt małe. Brakowało również miejsca na ustawienie lornetki teleskopowej na statywie, gdyż średnica wewnętrzna pancerza, mierzona na wysokości otworów obserwacyjnych, wynosiła 98 cm. Nie przewidziano składanego stolika do prowadzenia notatek oraz siedziska dla obserwatora. Jego pracę utrudniała wysokość kopuły. Mierzona od poziomu podestu do najwyższego punku czaszy, wynosiła zaledwie 150 cm. Wszelkie czynności wykonywane były w postawie stojącej, mocno pochylonej, wyjątkowo uciążliwej w dłuższym okresie czasu.
Wszystkie wspomniane zastrzeżenia były konsultowane z gen. broni Kazimierzem Sosnkowskim, zainteresowanym racjonalną rozbudową fortyfikacji polskich na Polesiu. Istotnym błędem konstrukcyjnym omawianego pancerza była otwierana do wnętrza kopuły klapa włazu. Mogła utrudnić ewakuację rannego obserwatora i wydłużyć czas zastąpienia go nowym. Wątpliwości budziła również wytrzymałość pancerza na działanie pocisków kalibru 155 mm.
W piśmie do Inspektora Saperów gen. bryg Mieczysława Dąbkowskiego zostały również przedstawione, zdaniem gen. bryg Stanisława Miller, istotne pytania dotyczące dalszego rozwoju konstrukcji kopuł obserwacyjnych:
„a) Czy zamierzone jest zwiększenie średnicy dzwonu w przyszłych projektach,
b) Czy dzwony będą wyposażone w peryskopy i episkopy,
c) W jaki sposób zostanie zapewniona obserwatorowi możliwość obserwacji i notowania,
d) Czy sprawa podłogi w dzwonie zostanie inaczej rozwiązana.
e) Jaka jest wytrzymałość pancerza dzwonu obserwacyjnego na działanie pocisków. Czy pancerz poddany był próbom, jakim?” [02]
W przeciągu niespełna jednego miesiąca została przygotowana odpowiedź Inspektora Saperów gen. broni Dąbkowskiego. W piśmie z 16.12.1938 r. informował gen. broni Millera:
„Ad a) Nowe kopuły obs. mają posiadać średnice wewnętrzną 1150 mm.
Ad b) Kopuły obs. będą wyposażone w peryskopy, zaś w szczelinach obs. będą zastosowane przezierniki.
Ad c) Możliwość obserwacji zostanie zapewniona przez przyrządy (…), zaś dla notowania kopuła będzie posiadała stolik podnoszony (pulpit) oraz siodełko.
Ad d) W podłodze pod każdą kopułą jest przewidziany otwór obustronnie otwierany, który pozwala na ew. usunięcie rannego. Sprawa proponowanej przez Pana Generała kratowej podłogi znajduje się w studiach.
Ad e) Próby nad wytrzymałością kopuł (nie obserwacyjnych) były wykonywane parokrotnie. Co do kopuł ckm, to próby nad nimi będą wykonane na wiosnę 1939 roku.
Ad f) Co do uwag Pana Generała, to odpowiedzi na nie zawarte są w wyżej przytoczonych punktach, za wyjątkiem punktu, dotyczącego ilości i wielkości szczelin. Sprawa ta znajduje się obecnie w studiach. Kopuły obs., które mają być obecnie wykonywane, mają mieć grubość 150 mm (150 – 200 mm).” [02]
Data odpowiedzi Inspektora Saperów gen. broni Dąbkowskiego na pismo gen broni Millera była zbieżna czasowo z terminem badań komisyjnych drewnianego modelu kopuły obserwacyjnej o nowej konstrukcji. Komisja miała dokonać oceny przydatności zaprojektowanej kopuły do celów artyleryjskich [03]. Badania przeprowadzono w 6.12.1938 roku. Z czysto praktycznych i finansowych względów do oceny pancerza wykonywano jego drewniany model. Stosunkowo niskim nakładem czasu i pracy można było sprawdzić funkcjonalności przewidzianego wyposażenia lub dokonać korekty niezbędnych wymiarów w celu uzyskania optymalnego rozwiązania.
Przestrzeń bojową kopuły tworzył dwudzielny pomost, wykonany ze stalowych prętów. Miał ułatwić bezpośrednią łączność głosową obserwatorom z telefonistą, którego stanowisko znajdowało się w szybie pod pomostem.
Obserwacja pola walki miała być prowadzona za pomocą peryskopu o 4-6x powiększeniu, wysuwanym na zewnątrz w osi kopuły. Przewidziano zastosowanie okna peryskopowego (rodzaj francuskiego episkopu) mocowanego zamiennie z lornetką polową Kolberga [04] o 6x powiększeniu w gnieździe na obwodzie kopuły.
Informacje zawarte w notatce z badań komisyjnych z 6.12.1938 roku, jak i w piśmie Inspektora Saperów gen. broni Mieczysława Dąbkowskiego z dnia 16.12.1938 r., są zbieżne i dotyczą tego samego pancerza. Ocenie poddano model nowej kopuły obserwacyjnej, której produkcję zlecono Spółce Górniczo-Hutniczej Karwina-Trzyniec. Należy zwrócić uwagę na fakt, że przytoczona korespondencja nie dotyczyła już osadzonych kopuł zgodnych z Instrukcją Fort 15-1936 oraz doposażenia ich stanowisk obserwacyjnych w specjalnie opracowany sprzęt optyczny i niezbędne wyposażenie. Odpowiedź Inspektora Saperów gen. broni Dąbkowskiego na pismo gen broni Millera i zawarte w niej informacje nie znalazły potwierdzenia w konstrukcji zachowanych kopuł obserwacyjnych HT.
Kopuły bojowe dla ciężkiego karabinu maszynowego – trudne początki
Dla planowanej rozbudowy umocnień na Górnym Śląsku wzdłuż granicy z Niemcami opracowano w 1933 roku dwa rozwiązania pancerzy staliwnych dla stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego.
Koncepcję cylindrycznej kopuły pancernej dla broni maszynowej z trzema strzelnicami przedstawił mjr. Jan Wańkowicza z Szefostwa Fortyfikacji w Katowicach. Każda ze strzelnic posiadała 60 stopniowy sektor ostrzału. Łączny sektor ostrzału wynosił 180 stopni. Projekt popierał dowódca 23 DP gen. bryg. Józef Zając. Ze względu na zajmowane stanowisko był szczególnie zainteresowany konstrukcją „uniwersalnego” pancerza, który miał być stosowany w obiektach fortyfikacji stałej na Górnym Śląsku.
Brano pod uwagę wykonanie kopuł ze staliwa chromoniklowego lub staliwa odpowiadającego właściwościom stali węglowej o podwyższone jakości. Za drugą opcją odpowiadał się ppłk. Józef Siłakowski z Wydziału Fortyfikacji Ministerstwa Spraw Wojskowych a w swoich poczynaniach wspierany był przez prof. Jana Czochralskiego, uznanego metalurga. Na początku lat trzydziestych polskie huty nie miały doświadczenia przy wykonywaniu tak dużych odlewów ze staliwa, wyjątkowo trudnego w obróbce. Nie dysponowano jeszcze wynikami własnych badań balistycznych dotyczących przebicia pancerzy ze względu na udarności, czyli odporność materiału na pękanie przy obciążeniu dynamicznym. Nie posiadano również szczegółowych informacji na temat pancerzy, które się znalazły w granicach Polski po zakończeniu I Wojny Światowej. Na terenie Twierdzy „Osowiec” zachowała się rosyjska kopuła obserwacyjna, wykonana według pomysłu F. Golienkina. Korpusy kopuł zostały zamówione już w 1911 roku w Zakładzie Izorskim pod Petersburgiem. Do wykonania kopuł zastosowano staliwo chromowo-niklowe, odpowiadające stali pancernej Kruppa. Kopułę można zobaczyć w na terenie Fortu II (Zarzecznego).
Ostatecznie zaakceptowano wykonanie pancerzy ze staliwa chromoniklowego, o co głównie zabiegał gen. bryg. Józef Zając i mjr. Jan Wańkowicz z Szefostwa Fortyfikacyjnego 23 D.P. w Katowicach. Zakłady Ostrowieckie zmodernizowały jeden z pieców przez podniesienie stropu. Odbiór techniczny pierwszych prototypowych kopuł dla umocnień Dąbrówki Wielkiej na Górnym Śląsku nastąpił w 13 stycznia 1934 roku. Komisja pozytywnie przyjęła partię 4 egzemplarzy. Dwie kopuły zostały zbrakowane ze względu na wykryte wady materiałowe. Zostały zakupione przez Wydział Fortyfikacji M.S.Wojsk. w celu przeprowadzenia badań wytrzymałościowych. Jedną z nich zniszczono przez rozbicie, a drugą przekazano do Modlina jako egzemplarz do badań balistycznych [05].
W Polsce nie wprowadzono do 1939 roku podziału kopuł ze względu na gatunek staliwa użytego do wykonania korpusu pancerza. W instrukcjach fortecznych, które określały wymagania techniczne (więcej…), jeszcze w 1936 roku dopuszczano wariantowe wykonanie ze staliwa średnio węglowego lub chromoniklowego. Jednoznaczny podział zaistniał w niemieckiej fortyfikacji (więcej …). Płyta 7P7, wykonana ze stali konstrukcyjnej (o średniej zawartości węgla) o podwyższonej jakości, chroniąca stanowisko bojowe ckm, określana była jako „stalowa” (niem. Stahl-Schartenplatte). Płyta wykonana ze stali wysokostopowej, o podwyższonej zawartości chromu i niklu, czyli bardziej odporna na przebicie pociskiem przeciwpancernym (rdzeniowym), określana była jako „pancerna” (niem. Panzer-Schartenplatte).
Pierwsze gazoszczelne kopuły bojowe na ckm
Pierwsze polskie kopuły bojowe w wersji gazoszczelnej zostały wykonane przez Spółkę Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich w 1937 roku, która to była w tym okresie jedynym dostawcą pancerzy staliwnych dla potrzeb Wojska Polskiego. Gazoszczelne kopuły bojowe Zakładów Ostrowieckich z 1937 roku na ckm (dalej kopuła bojowa Z.O. na ckm) były przeznaczone wyłącznie dla potrzeb fortyfikacji budowanych na wschodnich terenach Polski. Ten typ pancerza został zastosowany dopiero w 1939 roku na terenach centralnej Polski. Punkt oporu w Nowogrodzie nad Narwią, budowany pod nadzorem Kierownictwa Robót nr 20, został wyposażony jako pierwszy w pancerze pochodzące ze składów na Polesiu.
Standardowe rozwiązanie kopuły bojowej Z.O. na ckm zostało doposażone w gazoszczelne zamknięcia strzelnic. Dolną szerszą część otworu strzelnicy wypełniała staliwna wkładka z uskokami przeciw rykoszetowymi, typowa dla wcześniejszych rozwiązań. W otworze wkładki umieszczana była lufa ciężkiego karabinu maszynowego Maxim spoczywającego na podstawie fortecznej. Górna węższa część strzelnicy, służąca do obserwacji lub celowania została przysłonięta obrotowym gazoszczelnym zamknięciem umieszczonym w dwuczęściowym korpusie (więcej >>>).
[01] – CAW I.302.4.2095
[02] – CAW I.302.4.2124
[03] – CAW I.302.4.2128
[04] – Polskie Zakłady Optyczne S.A. zostały utworzone na bazie „Fabryki Aparatów Optycznych i Precyzyjnych H. Kolberg i s-ka” założonej w 1921 roku w Warszawie.
[05] – Pismo L.d z. 2569/34. Inf. KW. tjn. Kopuły dla obiektów fortyfikacyjnych w Dąbrówce Wielkiej, – wybrakowane- , CAW I. 371. 5/A. 340.