Opracował: Franz Aufmann

 

W 1936 roku została opracowana przez Waffen-Prüf-Amt 5 [01] konstrukcja staliwnej kopuły dla obserwatora piechoty (niem. Kleinstglocke für Infanterie Beobachtung). W katalogu niemieckich pancerzy z 1942 roku (Panzer Atlas) występuje pod oznaczeniem 90P9. Litera „P” – oznacza pancerz a poprzedzająca ją liczba jest numerem katalogowym kolejnego pancerza. Cyfra 9 po literze „P” jest kodem roku przyjęcia na uzbrojenie i opowiada jej rok 1936. Staliwny korpus kopuły posiada grubość 120 mm, co odpowiada klasie odporności na ostrzał “B1”. Atutem małej kopuły była jej wielkość i kształt części narażonej na bezpośredni ostrzał, co doskonale prezentuje zdjęcie tytułowe z zakładki „Kleinstglocken – małe kopuły obserwacyjne„.  Całkowita wysokość kopuły wynosiła 1600 mm a średnica zewnętrzna, mierzona na wysokości przezierników, to tylko 810 mm.

Producentami kopuły o nowej konstrukcji była zakład Otto Gruson & Co z Magdeburga – Buckau i „Schichau-Werke” (nazwa skrócona [02]) z Elbląga. Tej drugiej z wymienionych firm, przypisuje się produkcję małych kopuł ze spłaszczonym wierzchołkiem (Fot. 03.). Autorowi niniejszego opracowania nie udało się jednak potwierdzić tego faktu. Nie została odnaleziona czytelna sygnatura wykonana przez „Schichau-Werke” w miejscach cechowania przez „Otto Gruson & Co” (Fot. 13.).

---

Wyposażenie kopuły

Obserwator, siedzący na siedzisku o regulowanej wysokości i położeniu, miał ułatwiony dostęp do 5 przezierników zamykanymi zasuwami (Fot. 04). Kopuła miała 6 zasuw, o jedną więcej niż ilość przezierników.  Umożliwiało to płynne i symetryczne względem osi przeziernika ustawianie szerokości szczeliny, przez którą prowadzono obserwację. Miało to szczególne znaczenie podczas ostrzału obiektu z kopułą obserwacyjną. Pozwalało na minimalizowanie wpływu fali uderzeniowej, powstałej podczas blisko uderzających pocisków.

Zamknięcie zasuwą przeziernika zapewniało gazoszczelność. Zastosowano typowe dla niemieckich pancerzy rozwiązanie uszczelnienia. Pomiędzy prowadnicami umieszczono pas filcowy z wyciętymi otworami na przezierniki. Uszczelkę filcową dociskały do pancerze segmenty górnych i dolnych prowadnic. W określonych odstępach czasu należało zwilżać uszczelkę olejem. Zasuwy blokowane były w pozycji „zamknięte” i dociskane do uszczelki przez śruby.

 

Obserwację powadzono w jednym z pięciu sektorów przy zamkniętych pozostałych przeziernikach. Do prowadzenia obserwacji dalekiej przewidziany był peryskop o oznaczeniu Panzer-Beonachtungs-Winkel-Fernrohr Pz.B.W.F.5a [03] firmy Emil Busch AG Optische Industrie z Rathenow. Zachowany egzemplarz prezentuje zdjęcie 10. Na wyposażeniu znajdował się jeden egzemplarz jako podstawowy a drugi jako rezerwowy (przechowywany w drewnianej skrzynce w podszybiu kopuły). Peryskop dawał 2,5 krotne powiększenie obrazu a kąt pola obserwacji wynosił 19 stopni. Obserwację bliską prowadzono bez sprzętu optycznego i dotyczyła tylko celów w bezpośrednim pobliżu schronu. Peryskop mocowano do wspornika z podziałką kątową (Fot. 08 i 09.).

 

 

 

Pomiędzy stolikami, a poniżej otworu przeziernika znajdowały się powierzchnie bazowe (Fot. 05. -5) dla wsporników peryskopu. Ze względu na ograniczoną powierzchnie małej kopuły, wsporniki były składane (uchylne w poziomie). Umożliwiała to dźwignia znajdująca się po lewej stronie wspornika (Fot. 08.).

Poniżej przezierników znajdował się aluminiowy pierścień kątomierza z naniesioną podziałką od 0 do 6400 tysięcznych. Pierścień kątomierza nie był mocowany bezpośrednio do staliwnego korpusu kopuły. Osadzany był na podkładzie izolacyjnym wykonanym z klejonego drewna.

W kopule znajduje się 5 składanych stolików (Fot. 12 i 13.) ułatwiających poprowadzenie notatek z przebiegu obserwacji. Przez obrót wspornika blokowano pulpit w pozycji roboczej. Konstrukcja została wykonana jako odlew precyzyjny ze lekkiego stopu, prawdopodobnie ze znalu. Blat wykonano z zaimpregnowanej sklejki. Po lewej stronie pulpitu, umieszczony był praktyczny blaszany sprężynujący dociskacz mapy lub książki meldunkowej. Podczas mojego pobytu w kopule, nadal był sprawny. Nie miałem problemu z zamocowaniem mojego zeszytu z notatkami.
Korpus stolika został zamocowany za pomocą dwóch śrub do powierzchni pancerza. Po lewej stronie poniżej blatu, znajdował się zaczep.

Symetrycznie względem osi kopuły zamocowano dwa uchwyty, ułatwiające przemieszczanie się obserwatora pomiędzy kolejnymi przeziernikami bez konieczności opuszczania siedziska. Stałe wyposażenie kopuły uzupełniają dwie boczne blaszane kieszenie na mapy lub zeszyt z notatkami. Otwór w dolnej części kieszeni odprowadzał wodę, powstałą ze skroplonej paty wodnej na chłodnej powierzchni pancerza.

 

Prowadzenie obserwacji

Położenie osi każdego przeziernika określone było jednoznacznie przez pierścień kątomierza,  zorientowanego zgodnie z siatką topograficzną. Pierścień znajduje się poniżej przezierników (Fot. 07.). Jedna podziałka kątomierza odpowiada 25 tysięcznym i jest numerowana co 100 tysięcznych. Poniżej podziałki kątomierza znajdowała się podziałka sektorowa dla każdego przeziernika osobno (Fot. 07.). Wartość zerowa podziałki sektorowej znajdowała się w osi przeziernika i wzrasta symetrycznie co 25 tysięcznych do wartości 725 tysięcznych (łącznie 1450 tysięcznych).

Położenie kątowe obserwowanego celu było określone za pomocą podziałki sektorowej względem osi przeziernika. Peryskop mocowany był do uchwytu na wsporniku. Obserwator umieszczał obserwowany cel w środku siatki peryskopu i określał odległość celu. Na poziomej podziałce korpusu wspornika odczytywał położenie kątowe obserwowanego celu względem osi przeziernika.
Położenie kątowe obserwowanego celu było określone za pomocą podziałki sektorowej. Peryskop mocowany był do uchwytu na wsporniku. Obserwator umieszczał obserwowany cel w środku siatki peryskopu i określał odległość celu. Na poziomej podziałce korpusu wspornika odczytywał położenie kątowe obserwowanego celu względem osi przeziernika.

Korpus wspornika peryskopu jest precyzyjnym odlewem kokilowym. Zostały obrobione mechanicznie tylko powierzchnie bazowe. Podziałkę kątową zamocowano przy pomocy nitów. Korpus wspornika peryskopu posiadał regulację położenia w pionie względem powierzchni bazowej na wewnętrznej ścianie korpusu pancerza.

Ze względu na ograniczoną powierzchnię stanowiska obserwacyjnego w kopule umieszczany był w pozycji „czuwania” przez obrót  względem pionowej osi (patrz Fot. 09). Poziomy blat wspornika posiadał podziałkę (Fot. 09. -6) do określenia kątowego położenia celu.  Mocowanie peryskopu zapewniał korpus uchwytu (Fot.09. -2) osadzony na saniach (Fot. 09. -5). Korpus uchwytu peryskopu blokowany był w pozycji „roboczej” za pomocą śruby z radełkowanym pokrętłem (Fot. 09. -4). Sanie (Fot. 09. -5) umożliwiały wycofanie peryskopu a poluzowanie nakrętki  (Fot. 09. -3) odchylenie peryskopu i zamknięcie zasuwą przeziernika. W pozycji roboczej, oś obiektywu powinna pokrywać się w osią otwartego przeziernika. Okular znajdował się około 21 cm poniżej przeziernika. Obserwator nie był narażony na bezpośredni wpływ fali uderzeniowych podczas ostrzału pozycji.

---

Przekazywanie informacji.

Informacje dotyczące celów przekazywane były ze stanowiska obserwacyjnego w kopule za pomocą rur głosowych lub wewnętrznej sieci łączności telefonicznej. W małych obiektach fortecznych takich jak schrony Regelbau 105 a i 105 c,  bezpośrednią łączność ze stanowiskiem dowodzenia i izbą bojową ckm zapewniały rury głosowe. Tego typu obiekty z osadzonymi małymi kopułami 90 P9 budowane były między innymi na linii obrony Narew-Pisa (Galindestellung) w latach 1940-1941 na nowej granicy III Rzeszy i ZSRR, ustalonej na mocy traktatu Ribbentrop- Mołotow. W dużych obiektach fortecznych, w których odległości pomiędzy punktem obserwacyjnym a stanowiskami ogniowymi były stosunkowo duże, dane z obserwacji kierowano wyłącznie do punktu dowodzenia. Odpowiednio skorygowane przekazywane były na stanowiska bojowe.

---

Pomost

Z podszybia do kopuły wchodziło się za pomocą stalowej drabiny. Uchylna część pomostu w stronę wnętrza kopuły, ułatwiała wejście jak i ewentualną ewakuację rannego obserwatora. Dwuczęściowy pomost wykonano z perforowanej blachy. Został wzmocniony konstrukcją wykonaną ze spawanych stalowych profili (Fot. 15.). Standardowo mocowany był w trzech punktach do wsporników osadzonych w ścianie schronu . Obrotowy, dwuramienny wspornik siedziska  obserwatora kotwiony był do ściany schronu powyżej pomostu a poniżej podstawy kopuły.