Opracował: Franz Aufmann
Konstrukcja kopuły obserwacyjno-bojowej model 1929 typ A (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A [01]) została opracowana i przyjęta na uzbrojenie armii francuskiej w roku 1930 jako typoszereg pancerzy występujący w czterech odmianach, stosowanych w dziełach fortecznych w zależności od ich odporności na ostrzał. Zadaniem pancerza, zgodnie z pierwotnymi założeniami, była ochrona stanowiska obserwatora artylerii lub piechoty oraz stanowiska ręcznego karabinu maszynowego do obrony bliskiej powierzchni dzieła fortecznego. Kopuła GFM A projektowana była dla nowo powstających umocnień na granicy francusko-niemieckiej, budowanych zgodnie z wytycznymi Komisji do Spraw Organizacji Rejonów Umocnionych (fr. Commission d’organisation des régions fortifiées – CORF).
Kopuła obserwacyjno-bojowa GFM A nie była konstrukcją docelową występującą we francuskiej fortyfikacji stałej. Stała się pancerzem najczęściej stosowanym w dziełach fortyfikacji stałej Linii Maginot ale nie zawsze zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem. Szybki rozwój broni przeciwpancernej wymusił konieczność wzmocnienia pancerza. Już po czterech latach doświadczeń eksploatacyjnych i przeprowadzonych badaniach balistycznych, wprowadzono na stan uzbrojenia nowocześniejsze rozwiązanie pancerza, określanego jako kopuła obserwacyjno–bojowa model 1934 typ B (fr. cloche GFM Modele 1934 type B ). Jednocześnie prowadzono prace nad modernizacją modelu z 1929 roku. Opracowano nową konstrukcję strzelnicy dla pancerzy już osadzonych w dziełach fortecznych, bazując na sprawdzonym rozwiązaniu jarzma kulistego z nowszego modelu kopuły.
Typoszereg i odmiany kopuły
Kopuła obserwacyjno – bojowa GFM A była pierwszym pancerzem staliwnym, wytwarzanych seryjnie w okresie międzywojennym XX wieku. Produkowano ją w następujących odmianach:
- mała kopuła (fr. petit modèle) o maksymalnej grubości pancerza 200 mm, wysokości 1,70 metra i wadze 10,5 ton,
- mała, wydłużona kopuła (fr. Petit modèle allongé) o maksymalnej grubości pancerza 200 mm, wysokości 2,70 metra i wadze 17,0 ton.
- duża kopuła (fr. grand modèle), o maksymalnej grubości pancerza 300 mm, wysokości 2,70 metra i wadze 26 ton.
- duża, dwuczęściowa kopuła (fr. grand modèle), o maksymalnej grubości pancerza 250 mm, wysokości 2,15 metra i wadze 17 ton (części podstawowej).
Korpus pancerza był niklowo- chromowym odlewem staliwnym, posiadającym zmienną grubość pancerza. Maksymalna jego grubość dla „małego modelu” i „modelu wydłużonego” wynosiła 200 mm w części cylindrycznej, narażonej na ostrzał z broni płaskotorowej. Minimalna grubość pancerza, ale nie mniejsza niż 150 mm występowała w części centralnej czaszy przy pionowej osi obrotu kopuły co widoczne jest na zdjęciu (Fot. 2) dużej kopuły (fr. grand modèle). Grubość mierzonego pancerza w miejscu przyłożenia taśmy pomiarowej wynosiła 29 cm. Niezależnie od wielkości modelu, stosowano strzelnicę o tym samym rozwiązaniu konstrukcyjnym i wymiarach gabarytowych. Oś standardowej strzelnicy znajdowała się na wysokości 0,68 m, mierzonej od najwyżej położonego punktu zewnętrznego zarysu czaszy pancerza. Średnica wewnętrzna, mierzona na wysokości strzelnic, była stała dla typoszeregu pancerzy typu A i wynosiła 1,20 metra. Zachowanie tego warunku dla typoszeregu kopuł, umożliwiało standaryzację wyposażenia kopuł. Nie zastosowano wyłożenia wewnętrznych
powierzchni kopuły plastyczną blachą , spełniającą rolę ekranu przeciw-odłamkowego. Zjawisko rażenia odłamkami pancerza lub żelbetonu (w literaturze fachowej określane jako efekt Hopkinsona), nawet w przypadku braku przebicia przez pocisk przeciwpancerny, znane było już z doświadczeń I Wojny Światowej.
Dla kopuły obserwacyjno bojowej GFM A przygotowano następujące konstrukcje cokołów:
- standardowy o wysokości równej 0,52 m i wadze 1,5 t,
- wydłużony o wysokości 1,12 m i wadze 2,5 t,
- wzmocniony o wysokości równej 1,02 m i wadze 6,0 t.
- jako druga część dużej kopuły, o wysokości 1,02 m i wadze 5 t.
Dla najczęściej budowanych dzieł Linii Maginot o odporności nr 1 i nr 2 wprowadzono uproszczone nazwy zestawów, składających się z kopuły i cokołu. Pod oznaczeniem „mała kopuła model nr 1” (fr. cloche petit modèle N°1) kryła się mała kopuła obserwacyjno- bojowa z 1929 A osadzona na standardowym cokole dla dzieł o odporności nr 1 . Określenie „mała kopuła model nr 2” przyznane było pancerzowi osadzonemu na wydłużonym cokole dla dzieł o oporności nr 2. W szczególnych przypadkach w dziełach o odporności nr 2 mogła być zastosowana też mała, wydłużona kopuła. Osadzano ją, kiedy warunki terenowe wymuszały konieczność prowadzenia ognia z pochyleniem większym niż – 30 % :
- na standardowym cokole przy nie większej ilości strzelnic niż dwie,
- na wydłużonym przy większej ilości strzelnic niż dwie.
Kopułę obserwacyjno-bojową GFM osadzano w szybie technologicznym w stropodachu dzieła. Zabieg przeprowadzano po zakończeniu procesu betonowania obiektu i uzyskania przez monolityczną bryłę dzieła fortecznego odpowiedniej wytrzymałości. Metoda ta była również stosowana w polskiej fortyfikacji stałej a w niemieckiej uznana za zastępczą, stosowaną w przypadku opóźnionej dostawy pancerza. Szyb dla małego lub wydłużonego małego modelu kopuły posiadał średnicę wewnętrzna równą 1,85 m przy średnicy zewnętrznej pancerza 1,60 m i średnicy kołnierza podstawy 1,70 m. Po ustawieniu kopuły na cokole i zamocowaniu za pomocą śrub, szczelinę między powierzchnią pancerza i konstrukcją stropodachu, zalewano ubijanymi warstwami betonu do całkowitego jej wypełnienia.
Przy projektowaniu dzieł Linii Maginota, przyjęto zasadę, że odległość między osiami osadzonych kopuł model 1929 w stropodachu dzieła nie może być mniejsza niż:
- 8 m dla dzieł o odporności nr 1 i 2,
- 9 m dla dzieł o odporności nr 3 i 4.
Szyb, podest kopuły
Kopuła obserwacyjna, niezależnie od wersji, posiadała ruchomy podest o stalowej konstrukcji nośnej (Fot. 4). Poszczególne podzespoły platformy łączno za pomocą nitów. Podłogę wykonano z impregnowanych drewnianych desek. Właz w podeście zamykany był uchylną klapą w kierunku wewnętrznej przestrzeni kopuły. Klapa nie był ryglowana w pozycji „zamknięte”. Do kopuły można było dostać się po stalowej drabinie, zakotwionej i poprowadzonej równoległej do ścian szybu dzieła.
Podest prowadzony był na rolkach po dwóch stalowych dźwigarach, osadzonych w wylewce w podszybiu i mocowanych do kotwami do ściany szybu. Łańcuch, jako element nośny konstrukcji platformy, znajdował się pomiędzy dźwigarami. Podnoszenie i opuszczanie platformy mogło odbywać się w ograniczonym zakresie z poziomu podestu. Z poziomu posadzki podszybia można było za pomocą cięgna – stalowego łańcucha współpracującego z przekładnią łańcuchową opuścić platformę na wysokość około 1 metra. Rozwiązanie to ułatwiało ewakuację rannego żołnierza z przestrzeni kopuły. Na fotografii 5, łańcuch ten znajduje się po prawej stronie dźwigara. Korektę położenia podestu, w zależności o wzrostu obserwatora lub zmiany wysokości położenia strzelnic , można było przeprowadzić za pomocą pokrętła przekładni, znajdującej się w przestrzeni kopuły, zamocowanej do dźwigarów prowadzących podestu (Fot. 6). Mechanizm przekładni przykrywano drewnianym blatem. Kopuła GFM A nie była konstrukcją gazoszczelną. Utrzymywane w dziele fortecznym nadciśnienie zapewniało gazoszczelność i umożliwiało wymianę powietrza. Przefiltrowane powietrze z obiektu dostawało się rurą napowietrzającą do przestrzeni kopuły. Jej wlot znajdował się w podszybiu. Początkowo poprowadzono ją przez stropodach obiektu (Fot. 2), a później pomiędzy wewnętrzną powierzchnią pancerza a wspornikami drabiny, równolegle do ściany szybu (Fot. 7.). Przez odpowiednie połączenie rur układu napowietrzającym kopułę, uzyskano możliwość odprowadzenia wody, powstałej ze skraplania się pary wodnej w wyniku zmian temperatury.
Skośne zakończenie rury napowietrzającej w kopule, zabezpieczono drucianą siatką oraz blaszaną klapką, samoczynnie opadającą w przypadku braku nawiewu wynikającego z różnicy ciśnień w podszybiu i przestrzeni bojowej kopuły. Rozwiązano również problem usuwania gazów prochowych, powstających podczas prowadzenia ognia z ręcznego karabinu maszynowego, będącego na wyposażeniu kopuły. Gazy prochowe oraz łuski, zasysane przez kolektor trafiały do pionowej rury i kierowane były do pojemnika, mocowanego do posadzki w podszybiu. Kolektor zamocowano bezpośrednio do adaptera szybkiego montowania broni w strzelnicy. Aby nie ograniczać możliwości swobodnego manewrowania karabinem maszynowym, zastosowano giętki przewód o złączach bagnetowych pomiędzy kolektorem a rurą zrzutni. Pionową, stalową rurę zrzutni łusek zamocowano na stałe w osi szybu. Przez pomost prowadzono ją w otworze, który zabezpieczono współosiową tuleją. Pojemnik na łuski posiadał gazoszczelne zamknięcie. Uchylne w osi pionowej drzwiczki z uszczelką, dociskano jednostronnie do korpusu, gwintowanym pokrętłem. W pojemniku znajdował się cylindryczny kosz, wykonany z perforowanej blachy. Miesiło się w nim około 500 sztuk łusek, co odpowiadało dwudziestokrotnej wymianie magazynków pudełkowych z nabojami. Wymianę zapełnionego łuskami kosza, przeprowadzano po zamknięciu zaworu odcinającego, znajdującego się w górnej części pojemnika przy wlocie rury zrzutni łusek. Zawór sterowano dźwignią zakończoną hakowatym zaczepem, ustalającym jej położenie w skrajnych położeniach. W celu wyeliminowania rozsypywania się łusek po całej przestrzeni pojemnika, wylot zrzutni zakończony był czterema uchylnymi blaszanymi prowadnicami.
Zasysanie gazów prochowych i skażonego powietrza z przestrzeni kopuły przez układ zrzutni łusek i gazoszczelny pojemnik z koszem, realizowano za pomocą ręcznego wentylatora odśrodkowego typu G (Fot. 9). Niezależnie od typy obiektu, zakładano minimalnym wydatek powietrza wynoszący początkowo 100 m3/h, a zwiększony później do 200 m3/h. Wentylator uruchamiano wyłącznie na czas prowadzenia ognia z kopuły z obowiązkiem przedłużenia jego pracy o jedną minutę.
Wejście do szybu kopuły posiadało drzwi pancerne. Zamykane one były tylko czasowo, podczas prowadzenia obserwacji, tylko w przypadku występowania kondensacji pary wodnej na elementach optycznych przyrządów obserwacyjnych. Zamykano je na stałe jedynie przy braku możliwości prowadzenia walki i obserwacji ze stanowiska w kopule.
Rozwiązanie konstrukcyjne strzelnicy
Standardowa kopuła GFM posiadała od trzech do pięciu strzelnic (występuje jeden wyjątek od tej zasady), które powinny zapewnić obserwację lub prowadzenie ognia w wymaganych sektorach, zgodnym z planem ogni dzieła fortecznego. W tym celu opracowano uniwersalną konstrukcję strzelnicy oraz jej standardowego wyposażenia.
Istotną zaletą strzelnicy była możliwość szybkiego jej przezbrojenia, które polegało na wymianie modułów wyposażenia w korpusie jarzma strzelnicy. W momencie wymiany oprzyrządowania, otwór strzelnicy pozostawał otwarty – niezabezpieczony. Przy nieznacznych modyfikacjach konstrukcyjnych, strzelnicę stosowano terenie nizinnym jak również musiała sprostać ekstremalnie zmiennym wymogom terenu górzystego. Pole obserwacji lub sektor ostrzału dla każdej strzelnicy określany był w dwóch płaszczyznach. W płaszczyźnie poziomej każda strzelnica zapewniała pole obserwacji w sektorze 72 stopni w zakresie od -36 do 36 stopni względem osi strzelnicy (poziomej osi strzelnicy) . Tak więc kopuła z pięcioma strzelnicami dawała możliwość obserwacji okrężnej równej 360 stopni. W celu zapewnienia wymaganego pola obserwacji lub ostrzału w płaszczyźnie pionowej opracowano aż 6 typów strzelnic. Wszystkie typy strzelnic oparto na podstawowym rozwiązaniu konstrukcyjnym z ograniczoną zamiennością części. Ze względu na wielkość sektora obserwacji i ostrzału w płaszczyźnie pionowej rozróżniano strzelnice o:
- normalnym sektorze (fr. Créneau normal) w zakresie od -30% do + 30% ,
- rozszerzonym (fr. Créneau exceptionnel) sek-torze w zakresie od -50% do + 50%,
- specjalnym (fr. Créneau special) sektorze ostrzału od -50% od + 30% , oraz obserwacji w sektorze od – 70% do +30% ),
- o sektorze (fr. Créneau type A) w zakresie od -64,5% do 30%,
- sektorze (fr. Créneau type B) w zakresie od -70% do + 30% , ale nie występowała w małej kopule obserwacyjnej,
- sektorze (fr. Créneau type C) w zakresie od -30% do + 61%,
Strzelnicę o specjalnym sektorze obserwacji stosowano wyłącznie w małych wydłużonych i dużych kopułach. Dla porównania, polska kopuła obserwacyjna – bojowa wg Instrukcji Fort. Nr 15-1936 o grubości pancerza 110 mm, posiadała strzelnice umożliwiające sektor obserwacji bliskiej równy 60 stopni (+/- 30 stopni) w płaszczyźnie poziomej oraz 25 stopni (od -15 do + 10 stopni) względem poziomej osi strzelnicy) w płaszczyźnie pionowej, przy wymiarach strzelnicy w świetle równych 10 x 8 cm.
Konieczność stosowania ekstremalnych kątów podniesienia broni w warunkach terenu górzystego, wymusiła w niektórych przypadkach położenie strzelnic na różnych wysokościach względem podstawy kopuły w zależności od ukształtowania terenu w przewidzianym sektorze (Fot.13). Strzelnice o rozszerzonym sektorze w płaszczyźnie pionowej, do prowadzenia ognia po stromo opadających stokach gór umieszczano 0,10 m poniżej jej standardowego położenia. Ułatwiało to manewrowanie bronią i nie wymagało dodatkowej regulacji położenia podestu przy zmianie sektora ognia.
Strzelnica (Fot.11) kopuły obserwacyjnej składała się z nieruchomej ramy zewnętrznej oraz umieszczonego w niej obrotowo jarzma. Ramę mocowano w wielostopniowym otworze wykonanym w pancerzu kopuły, za pomocą czterech śrub M 16 ze stalowymi sprężynującymi podkładkami. Wymiary otworu w świetle wynosiły 235 x 280 mm. Blok jarzma był osadzony w ramie na dwóch współosiowych sworzniach, tworzących pionową oś obrotu. Obrót jarzma zapewniał wymagany sektor obserwacji lub ostrzału w płaszczyźnie poziomej. W korpusie jarzma były umieszczane i mocowane moduły wyposażenia strzelnicy. Moduły do szybkiego montażu posiadały również dwa współosiowe sworznie, których oś była prostopadła do osi sworzni bloku jarzma. Układ mocowania pozwalał na obrót zamocowanego oprzyrządowania wokół ich poziomej osi sworzni. W ten sposób zrealizowano możliwość prowadzenia obserwacji lub ostrzału w płaszczyźnie pionowej. Rama strzelnicy była elementem konstrukcyjnym o dużej pracochłonności i wysokim stopniu trudności wykonania. Ramę wykonywano z półfabrykatów ze staliwa niklowo- chromowego.
Standardowe wyposażenie
Standardowe wyposażenie strzelnicy kopuły GFM składało się z:
- trój-segmentowej blendy, przysłaniającej nieuzbrojony otwór strzelnicy,
- 7,5 mm ręcznego karabinu maszynowego model 1924 M29 umieszczonego w adapterze
do szybkiego montażu z kolektorem ssącym, - 50 mm moździerza model 1935 (fr. Mortier de 50 mm modèle 1935 ) osadzonego w adapterze do szybkiego montażu,
- modułów do obserwacji bliskiej (fr. Episcope),
- modułów do obserwacji dalekiej typu D8 (fr.Bloc-Jumelles D).
Asortyment wyposażenia, jego konfiguracja osadzenia w strzelnicach i ilość, zależała od przewidzianych zadań dla stanowiska obserwacyjno – bojowego w kopule. W otworze każdej strzelnicy musiał być osadzony zawsze jeden z wymiennych wcześniej elementów wyposażenia. Jedynie ilość modułów do obserwacji bliskiej była zgodna z liczbą strzelnic danego pancerza. Nie stosowane w danym czasie elementy oprzyrządowania, umieszczano w specjalnych uchwytach, zawieszonych na stalowej obręczy, znajdującej się poniżej strzelnic.
W czasie pokoju, otwór strzelnicy przysłonięty był blaszaną blendą. Ze względu na to, że standardowa trój-segmentowa składana blenda łatwo ulegała uszkodzeniu, stosowano również zamknięcie z jednolitej blachy z gwintowanym trzpieniem i z poprzeczką (od wewnętrznej strony kopuły) dociskaną nakrętką .
W czasie gotowości bojowej, strzelnice kopuły były uzbrajane. Każda kopuła GFM miała określoną strzelnicę główną w zależności od powierzonych zadań taktycznych zgodnych z planem ogni dzieła. W celu jej wyróżnienia od pozostałych, miała obramowanie o szerokości około 5-6 cm, malowane czerwoną farbą. W niej, w warunkach gotowości bojowej, zawsze umieszczony był za pomocą duralowego adaptera ręczny karabin maszynowy (Fot. 14). Standardowy rkm, stosowany w kopule GFM, pozbawiony był dwójnogu, górnego strzemienia do mocowania pasa i chwytu u nasady lufy. Obniżono również średnicę tłumika ognia.
Adapter składał się z dwóch precyzyjnych odlewów z obrobionymi mechanicznie powierzchniami podziału. Powierzchnie te ustalały wzajemne położenie obu części adaptera, które skręcano trzema śrubami i usztywniano Stalową płytką z przeziernikiem od strony wnętrza kopuły. Po prawej stronie adaptera umieszczono blaszany kolektor zbierający łuski i zasysający gazy prochowe. Po lewej stronie znajdował się przeziernik do obserwacji i celowania. Na czas prowadzenia ognia otwierano go przez obrót dźwigi. Uchylna płytka zamykająca przeziernik, znajdowała się na czołowej, zewnętrznej powierzchni adaptera.
Przewidziany zapas amunicji dla ręcznego karabinu maszynowego w kopule GFM przeważnie znajdował się w narożniku ściany przed wejściem do szybu kopuły i wynosił:
- 10 000 sztuk dla pancerza osadzonego w samodzielnym dziele,
- 20 000 sztuk w przypadku pancerza bloku bojowego grupy warownej, co stanowiło połowę przewidzianego zapasu (druga część znajdowała się w magazynie grupy warownej).
Była to broń o praktycznej szybkostrzelności 150 – 200 strzałów na minutę, doskonale sprawdzającą się w walce na dystansie do 600 metrów przy skutecznym zasięgu równym 1200 metrów. Podwójny mechanizm spustowy ułatwiał, w warunkach bojowych, prowadzenie ognia pojedynczego i ciągłego. Broń zasilano z pudełkowego magazynka z 25 nabojami. Zapas magazynków znajdował się w podwieszanym na stalowej obręczy, trój-segmentowym (z podziałem w pionie) pojemniku, wykonanym z perforowanej blachy.
Forteczny 50 mm moździerz model 1935 o lufie długości 450 mm, umieszczono fabrycznie w stalowym adapterze do szybkiego montażu w strzelnicy. Po zamocowaniu w jarzmie strzelnicy, należało broń unieruchomić w korpusie jarzma w płaszczyźnie pionowej przy pomocy śruby dociskowej, znajdującej się ponad rurą gazową. Kąt podniesienia moździerza w strzelnicy był stały i wynosił 200 (Rys. 4). Zasięg ostrzału zależał od właściwego ustawienia układu regulacji gazów, zmocowanego nad komorą spalania moździerza. Układ składał się z zaworu sterowanego pokrętłem i rury, którą usuwano na zewnątrz nadmiar gazów prochowych. Rurę poprowadzono nad lufą, równolegle do jej osi. Zakończenie rury było skośne. Powtarzalne położenie zaworu uzyskiwano dzięki dziesięciostopniowej podziałce cechowanej od 0 do 10. Ustawienie na „0” odpowiadało otwarciu zaworu przy którym osiągano minimalny zasięg odstrzału równy 65 metrom. Przy zamkniętym zaworze (ustawienie na „10”) uzyskiwano maksymalny zasięg ognia wynoszący 750 metrów. Kąt sektora ognia wynosił 72 stopni i był gwarantowany przez obrót jarzma w ramie strzelnicy. W niektórych kopułach można nadal zauważyć czytelne tabele balistyczne wykonane w postaci napisów przy strzelnicy przeznaczonej dla tej broni. Przeszkolony żołnierz mógł prowadzić ogień z szybkostrzelnością praktyczną około 10 strzałów na minutę. Nabój moździerzowy był wprowadzany do przewodu lufy po prowadnicy, znajdującej się komorą nabojową z mechanizmem zaworu a zamkiem wycofanym do skrajnego – tylnego położenia. Zamek z mechanizmem iglicy ryglował przewód lufy. Mechanizm spustowy zwalniał iglicę opalającą ładunek miotający pocisku. Moździerz posiadał mechaniczny bezpiecznik uniemożliwiający przypadkowe oddanie strzału. Broń łatwa i praktyczna w eksploatacji. Stosowana do obrony bliskiej, jak również do likwidowania pół martwych . Po kampanii francuskiej, przyjęto ją na uzbrojenie wojsk nienieckich i zastosowana w umocnieniach Wału Atlantyckiego.
Przewidziany zapas amunicji dla moździerza w kopule GFM typu A wynosił:
- 500 sztuk dla pancerza osadzonego w samodzielnym dziele,
- 1000 sztuk w przypadku pancerza bloku bojowego grupy warownej ale tylko 500 sztuk składowane było w pobliżu szybu kopuły.
Prowadzenie obserwacji
Moduł obserwacji bliskiej (fr. Episcope) był prostym przyrządem optycznym, składającym się z dwóch luster w stalowej obudowie i przeziernika położonego w dolnej części tylnej płycie obudowy. Zmienny kąt ustawienia górnego lustra zwiększał sektor obserwacji w płaszczyźnie pionowej. Dźwignia sterująca położeniem lustra z możliwością blokowania go w wybranym położeniu, znajdowała się po prawej stronie przyrządu. Po lewej umieszczono obrotowy uchwyt ustalający moduł w poziomej osi strzelnicy. Otwór przeziernika, zamykany uchylną klapą ze szkłem znajdował się w dolnej części tylnej płyty.
Stalowa płyta zewnętrzna o grubości 16 mm chroniła układ optyczny. Na czas prowadzenia obserwacji, płytę zewnętrzną wysuwano i umieszczano równolegle za tylną płytą obudowy w przygotowanych dla niej prowadnicach. W przypadku uszkodzenia delikatnych luster przyrządu, można było je wymienić od strony wnętrza kopuły bez konieczności wyjmowania modułu obserwacji ze strzelnicy.
Przyrząd wyjątkowo mało odporny na działanie czynników zewnętrznych, szybko ulegający zniszczeniu w warunkach bojowych. W 1940 roku w kilku rejonach umocnionych zakazano stosowania modułu do obserwacji bliskiej. Stosunkowo łatwo można było umieścić granat w module gotowym do obserwacji, pozbawionym osłaniającej go płyty zewnętrznej.
Przyrząd do obserwacji dalekiej, wykonano bazują na elementach optycznych standardowej lornetki. Układ optyczny umieszczono w stalowym module do szybkiego montażu w strzelnicy. Do czołowej płyty przykręcono przeciwwagę, wywarzającą układ mas urządzenia. Stanowiła ona również ochronę zewnętrznych soczewek układu optycznego przed działaniem odłamków. Stanowisko obserwatora w kopule GFM mogło być również wyposażone w trzy typy peryskopów w zależności od przewidzianych zadań taktycznych i grubości pancerza kopuły. Peryskop montowano w otworze w osi pionowej kopuły. Otwór pod peryskop wykonywany był po osadzeniu kopuły w stropodachu. Ten zabieg technologiczny, zgodnie z wymaganiami technicznymi francuskich konstruktorów, gwarantował zachowanie osi otworu w pionie. Przyrząd do wiercenia otworów jest eksponowany w Muzeum Grupy Warownej Simserhof.
Obserwator piechoty miał do dyspozycji peryskop typu F1 stosowano w małych modelach a peryskop F2 w dużych modelach kopuły co wynikało z różnicy grubości pancerzy. Peryskop F1 i F2 mocowany w uchwycie bagnetowym gniazda otworu, mógł znajdować się w pozycji:
- czuwania – obiektyw wysunięty ponad zarys pancerza a okular dosunięty do sklepienia kopuły,
- obserwacji – obiektyw wysunięty ponad zarys pancerza i okular odsunięty od sklepienia kopuły tak aby można było wygodnie prowadzić obserwację,
- ukrytej – w przypadku chwilowego ostrzału kopuły, peryskop chowany jest w pancerzu. Okular pozostaje w pozycji gotowej do obserwacji.
Długość peryskopu F1 w pozycji gotowej do Prowadzenia obserwacji wynosiła 670 mm (dla F2 lo = 770 mm) a w ustawieniu „czuwania” z dosuniętym okularem do wewnętrznej powierzchni czaszy kopuły 440 mm (dla F2 lcz = 540 mm). Zastosowany układ optyczny dawał jednokrotne powiększenie. Posiadał możliwość określania azymutu położenie celów. Peryskop przechowywany był w metalowej tubie . W przypadku wykorzystania kopuły jako stanowiska obserwatora artylerii, na jej wyposażeniu znajdował się peryskop typu J2. Stosowano go niezależnie od grubości pancerza kopuły obserwacyjnej, ale do montażu w kopule wymagał dodatkowego adaptera mocowanego na trzech gwintowanych trzpieniach, osadzonych symetrycznie wokół otworu pod peryskop w czaszy pancerza. Ten sam adapter umożliwiał również montaż peryskopów typu F1 i F2. Peryskop J2 był nowoczesnym urządzeniem optycznym do obserwacji dalekiej z układem optycznym dającym 7 krotne powiększenie oraz z elektrycznie podświetlaną skalą. Posiadał możliwość pomiaru kątów i azymutu. W przypadku wyposażenia kopuły w peryskop, jej wnętrze oświetlano przy pomocy elektrycznej lampy przenośnej. W przypadku braku konieczności prowadzenia obserwacji za pomocą peryskopu, otwór w czaszy kopuły zabezpieczano specjalnym trzpieniem. Osadzano go w otworze, tak jak peryskop, w uchwycie bagnetowym. Dodatkowo blokowano go układem rozprężnym oraz uszczelniającym.
Na wyposażeniu każdej kopuły GFM był przyrząd (fr. Boite à panorama) ułatwiający prawidłową lokalizację celów w sektorze obserwacji. Zdjęcia z zarejestrowanym widokiem przez strzelnice, umieszczone zostały na dwóch rolkach w metalowej obudowie z oknem, chronionym przezroczystą folią. Za pomocą obrotu pokrętła można było wybrać odpowiedni sektor obserwacji z przynależnym opisem jego stałych punktów. Przyrząd ten nie spełniał jednak roli „panoramy strzeleckiej”, znanej nam z polskiej fortyfikacji stałej.
Oświetlenie
Do oświetlenia wnętrza kopuły w grupach warownych stosowano elektryczne oświetlenie z mleczną szybą ochronną, zamocowane na stałe do korpusu pancerza lub przenośne w przypadku wyposażenia kopułę w peryskop, umieszczony w osi pionowej pancerza. Zdjęcie wykonano w bloku bojowym nr 1 (nieudostępnionym do zwiedzania) dużej grupy warownej Michelsberg (fr. L’ouvrage du Michelsberg). Oświetleniem zapasowym były lampy naftowe.
Łączność
Obserwator w kopule miał zapewnioną łączność przy pomocy rur głosowych lub telefonu. Pierwszy aparat telefoniczny o oznaczeniu TM model 32, zasilany z baterii, zastosowano w kopułach GFM w 1932 roku. Telefon wyposażony był początkowo w tradycją słuchawkę, a w późniejszym czasie również w zestaw dwóch słuchawek z mikrofonem zakładany na głowę. Rozwiązanie to było szczególnie pomocne podczas prowadzenia obserwacji przy pomocy przyrządów optycznych. Kolejne zmodernizowane modele aparatu przyjęto na wyposażenie kopuł w 1936 i 1939 roku. Gniazdo podłączenia przewodu telefonicznego, mocowane było bezpośrednio do wewnętrznej powierzchni pancerza. Przewody telefoniczne można było podłączyć dopiero po odkręceniu pokrywy złącza, zamocowanej na metalowym łańcuchu. Rury głosowe prowadzono równolegle do rury napowietrzającej kopułę. Tuba rury głosowej położona była na wysokości strzelnic.
Modernizacja kopuły obserwacyjno-bojowej GFM model 1929 typ A
Po czterech latach produkcji kopuły GFM A, wprowadzono na stan uzbrojenia nowe rozwiązanie konstrukcyjne pancerza o tym samym przeznaczeniu, określanym jako kopuła obserwacyjno – bojowa model 1934 typ B (fr. cloche GFM Modele 1934 type B). Zwiększono grubości ścian pancerza do 250 mm w części narażonej na ostrzał z broni płaskotorowej. W części centralnej czaszy przy pionowej osi obrotu kopuły grubość pancerza wynosiła około 200 mm. W tym miejscu wykonywany był otwór pod peryskop. Ze względów czysto praktycznych zmieniono średnicę wewnętrzną pancerza na 1,30 metra mierzoną na wysokości strzelnic a wnętrze kopuły otrzymało ekran antyodpryskowy, wykonany z 20 mm plastycznej blachy. Rozwiązano również problem transportu oprzyrządowania i amunicji. Pomiędzy dźwigarami podestu, umieszczony ręczny podajnik amunicji. Całkowicie zmieniono konstrukcję strzelnicy, gdyż w ocenie rzeczoznawców dotychczasowe rozwiązanie było zbyt mało odporne na bezpośrednie trafienie pociskiem. Nowy model kopuły wyposażono w jarzmo kuliste, jako rozwiązanie prostsze konstrukcyjnie i technologicznie od dotychczasowego, niezawodne w eksploatacji a zarazem bardziej odporne na ostrzał. Korpus jarzma umieszczano w stożkowym otworze, wykonanym w części cylindrycznej kopuły. Na zewnętrznej powierzchni pancerza, średnica otworu była większa a na wewnętrznej mniejsza. Dla starszego typu kopuły z 1929 roku opracowano nową konstrukcję strzelnicy, bazując na sprawdzonym już rozwiązaniu jarzma kulistego kopuły model 1934. Modernizacja wymagała wykonania w osadzonych już kopułach, odpowiedniego gniazda do montażu korpusu jarzma nowego typu. W tym celu, po demontażu ramy strzelnicy starego typu, roztaczano prostokątny otwór w pancerzu, tworząc powierzchnie o nie pełnym zarycie koła w przekroju poprzecznym, bazujące nowy typ korpusu jarzma (występujący w dwóch odmianach konstrukcyjnych). W pierwszych modernizowanych kopułach, korpus jarzma uzyskał charakterystyczny wypukły kołnierz, wystający poza narys kopuły. Do roku 1940 przeprowadzono modernizację około 30 kopuł starego typu. Wprowadzono je na stan uzbrojenia jako GFM typu A przekształcony na B (fr. cloche GFM type A transformée B ). Zdarzył się również przypadek częściowej modernizacji pancerza. W jednej z kopuł model 1929 typu A małej grupy warownej Einseling w sektorze Faulquemont (Petit ouvrage de l’Einseling – Secteur fortifié de Faulquemont) została zmodyfikowana tylko jednej z trzech strzelnic (Fot. 19).
Maskowanie kopuły obserwacyjno-bojowej GFM model 1929 typ A
Przeznaczeniem pancerza była ochrona stanowiska obserwatora piechoty lub artylerii oraz stanowiska bojowego dla ręcznego karabinu maszynowego do obrony bezpośredniej dzieła. Zadania te wymuszały odpowiednie położenie kopuły względem otaczającego terenu. Aby utrudnić rozpoznanie stanowisk obserwacyjnych przez wroga, należało je staranie maskować. Wytyczne dotyczące maskowania zawarto w „Tymczasowej instrukcji maskowania dzieł fortyfikacji stałej” (fr. Instruction provisoire sur le camouflage des ouvrages de la fortification permanente) wydanej przez Minsterstwo obrony Narodowej i Wojny w 1939 roku (fr. Ministérede la Défense Nationaleet de la Guerre).
Sposoby maskowania nie były jednolite we wszystkich rejonach umocnionych, ale we wszystkich znanych autorowi artykułu przypadkach, kopuły pokryto ochronnymi barwami. Jeden z typowych sposobów malowania ochronnego kopuł zaprezentowano na Fot. 1. Czarny matowy pas, kończący się powyżej zewnętrznego zarysu strzelnic, świetnie maskował ciemniejsze otwory strzelnic. Czasza malowana była szarą lub zieloną farbą (w zależności od bezpośredniego otoczenia dzieła), powodującą „rozmycie” zarysu pancerza. Zarys czarnego pasa mógł być prostoliniowy, jak na Fot. 1 lub krzywoliniowy. W niektórych przypadkach, powyżej czarnego pasa, wymalowano prostokąty, imitujące zarys pozornych strzelnic (Fot. 13 i 21).
Pewną odmianą opisanego sposobu farbo – maskowania było pokrycie czaszy kopuły nieregularnymi plamami. W innych przypadkach (Fot. 22.) całą powierzchnię kopuły pokrywano nieregularnymi plamami. Ta forma maskowania mogła mieć dwie odmiany. Plamy mogły być malowane bez lub z zaznaczeniem ich zarysu przez grubą czarną linię. To ostatnie rozwiązanie stosowane było również w polskiej fortyfikacji stałej.
Niezależnie od pokrycia zewnętrznej powierzchni pancerza barwami ochronnymi, stosowano siatki maskujące. Były one rozwieszane na linach lub metalowym stolarzu, wokół kopuły. Siatka maskująca posiadała segmenty, opuszczane na czas prowadzenia obserwacji określonej strzelnicy. Takie rozwiązanie zachowało się na stropodachu schronu Edling-Północ C-60 (Casemate C60 Edling- Nord ) sektora ufortyfikowanego Boulay (fr. secteur fortifié de Boulay, la casemate de Edling-Nord). Zupełnie odmienny, nietypowy kamuflaż zastosowano w przypadku niektórych kopuł grupy warownej Hackenberg. Pancerz pokryto warstwą kamieni (Fot. 20.). Jedną z form wprowadzenia nieprzyjaciela w błąd, było zastosowanie kopuł pozornych. Ten sposób dezorientacji stosowany był również w polskiej fortyfikacji okresu międzywojennego. Kopuły pozorne Linii Maginot były wykonywane:
– z betonu (np. egzemplarz zachował się w małej grupie warownej Haut – Poirier) ,
– z blachy (np. egzemplarz zachował się na schronie bojowym C60 Edling Nord.- Fot. 23).
Doświadczenia z kampanii francuskiej 1940 roku
W kampanii francuskiej, wojska niemieckie wykorzystały doświadczenie zdobyte w Polsce we wrześniu 1939 roku. Znane są przypadki zastosowania broni pancernej i przeciwpancernej do zwalczania polskich ciężkich schronów bojowych. Podczas walk w Nowogrodzie nad Narwią, wojska niemieckie z powodzeniem zastosowały broń przeciwpancerną do ostrzału w stanowisk ckm w strzelnicach ściennych i kopułach bojowych. Wojska sowieckie przy zdobywaniu polskich fortyfikacji na Polesiu użyły dział czołgowych i polowych. Ogniem na wprost ostrzeliwano strzelnice schronów.
Pancerz niklowo–chromowy kopuły GFM, o grubości 20 cm zachowywał się zgodnie z oczekiwaniami pod ostrzałem broni przeciwpancernej średnich kalibrów będących na uzbrojeniu armii na początku lat trzydziestych, czyli w okresie w którym projektowano pancerz. W miejscach trafień pocisków pojawiały się plastyczne odkształcenia pancerza. Nie zdał jednak egzaminu w konfrontacji z jedną z najlepszych armat okresu II Wojny Światowej – 8,8 cm Flak 37 (niem. 8,8 cm Flugabwehrkanone 37), charakteryzującą się wyjątkowo wysoką prędkościom początkową pocisku. Działo projektowane jako przeciwlotnicze, zostało użyte we Francji w 1940 roku do ostrzały fortyfikacji stałych i zwalczanie dobrze opancerzonych czołgów, francuskiego Char B1 czy też angielskiego Matilda Mk II. Ich gruby, przedni pancerz okazał się niemożliwy do przebicia przy zastosowaniu standardowych, niemieckich dział przeciwpancernych. Grubość pancerza małego lub wydłużonego modelu kopuły GFM okazała się nie wystarczająca, a konstrukcja zbyt osłabiona stosukowo dużymi otworami do montażu strzelnic. Niektóre egzemplarze kopuł, po ostrzale przeciwpancernymi pociskami, miały wyraźnie widoczne pęknięcia pancerza lub wręcz ubytki części pancerza z widocznym kruchym przełomem. Powstały one w wyniku kumulacji naprężeń dynamicznych w czasie ostrzału i naprężeń własnych, wynikających ze stosowanego procesu technologicznego. Odlew korpusu kopuły podawany był wprawdzie procesowi wyżarzania odprężającego, likwidującego naprężenia odlewnicze powstałe w procesie stygnięcia odlewu. Zmiany przekroju poprzecznego, szczególnie duże dla kopuł z pięcioma strzelnicami, sprzyjały postawaniu kumulacji naprężeń własnych, określanych podocznie zjawiskiem karbu. Projektanci zdawali sobie sprawę z niższej odporności na ostrzał kopuł z większą ilością strzelnic. W projekcie instrukcji (Projet de Notice relative à l’établissement des casemates et blockhaus pour armes automatiques et engins anti-chars du 7 juillet 1934 – Ministère de la Guerre.) z 7 czerwca 1934, zaleca się stosowanie kopuł obserwacyjno – bojowych z 5 strzelnicami tylko do dzieł o najniższej odporności. Kopuły z trzema strzelnicami przyjęto jako optymalne rozwiązanie.
Z jaką nieracjonalną determinacją postępowały wojska niemieckie podczas kampanii we Francji, mogą świadczyć zachowane do dzisiaj ślady walki. Fot. 24 prezentuje kopułę obserwacyjną bloku bojowego grupy warownej A 35 Bambesch (fr. Ouvrage d’infanterie du Bambesch). W wyniku intensywnego ostrzału skruszono stropodach obiektu i elewację obiektu. Korpus pancerza, który był standardowo osadzony w stropie, został odsłonięty aż do podstawy. Podany przykład postępowania nie był odosobniony. W podobnej sytuacji znalazły się prawie wszystkie kazamaty, wybudowane bezpośrednio na brzegu Renu, położne w pobliżu przewidywanych miejsc forsowania rzeki. Doskonale widoczne z niemieckiej strony, skutecznie były niszczone ogniem punktowym (niem. Punktfeuer) na wprost. W innych przypadkach, podobnie jak w Polsce, atakującym wojskom sprzyjały warunki terenowe i brak odpowiedniego przygotowania przedpola do potrzeb skutecznej obrony. W sektorze umocnionym Wogezy (fr. Le secteur fortifié des Vosges) pod osłoną ściany lasu otworzono ogień punktowy z 3,7 cm armaty przeciwpancernej do dwu poziomego dzieła do ognia dwubocznego, położonego na północy zachód od miejscowości La Verrerie. Skuteczny ogień armaty przeciwpancernej, ukrytej w ścianie lasu, strzelającej ogniem na wprost z dystansu 200 – 250 m (!) do obu kopuł dzieła, spowodował brak możliwości obrony przedpola i prowadzenia obserwacji. W takiej sytuacji, obiekt stawał się praktycznie bezbronny. Do przełamania linii obrony wystarczyło już tylko wyeliminowanie z dalszej walki jednego z dwóch sąsiednich dzieł .
Zupełnie inaczej wyglądała sytuacja w przypadkach, kiedy broniący się posiadali wsparcie artyleryjskie. 17 czerwca atakującym wojskom udało się ostrzelać z armaty 88 mm blok artyleryjski nr 4 grupy warownej A 2 Fermont. Ślady po ostrzale są nadal widoczne. 21 czerwca Niemcy ostrzelali z armaty przeciwpancernej Pak 38 kopułę GFM bloku wejściowego. W obu przypadkach zostali zmuszeni do odwrotu przez ogień prowadzony z wieży dla dwóch moździerzy kalibru 81 mm (fr. La tourelle modèle 1932 pour deux pièces de 81 mm) bloku bojowego nr 5. Również grupa warowna A 8 Rochonvillers odparła atak nieprzyjaciela. Nie mniej jednak wieża broni maszynowej (fr. tourelle mitrailleuse) bloku nr 9 została trafiona pociskiem 37 mm przeciwpancernym z działa Pak 35/36. W pancerzu o grubości 300 mm pozostał ślad o głębokości 65 mm. Już rok później, armata Pak 35/36 opracowana w 1925 roku w zakładach Rheinmetall, okazała się całkowicie nie skuteczna w zwalczaniu czołgów T-34.
Zdobyte w 1940 roku umocnienia Linii Maginot były wielokrotnie wykorzystywano do testowania nowych typów broni, rozwiązań konstrukcyjnych pocisków i skuteczności broni przeciwpancernej. Między innymi takie próby przeprowadzono w 1940 roku na terenie artyleryjskiej grupy warownej Hochwald i Four à Chaux. W roku 1944 testowane były nowe materiały kruszące na kopułach GFM bloku bojowego nr 4 małej grupy warownej A 34 Kerfent. Tym razem badania przeprowadziła armia amerykańska.
Na podstawie artykułu: Pancerze okresu międzywojennego. Kopuła obserwacyjno-bojowa GFN model 1929 typ A. 4HISTORIE Numer 1/2015 (2) ISSN 2083-3082.
[01] – W fortyfikacji polskiej element pancerny, osłaniający stanowisko bojowe lub obserwacyjne a odpowiadający francuskiemu określeniu „cloche”, nazywany był kopułą. Dobrym przykładem może być opracowana przez Wydział III-a Sztabu Głównego pod kierownictwem ppłk Józefa Siłakowskiego w 1936 roku Instrukcja Fort. 15/1936 „Kopuła pancerna obserwacyjna. Typ normalny” dla nowo opracowanego pancerza dla polskiej fortyfikacji fortyfikacji stałej. Znane są jednak przypadki posługiwania się w korespondencji pomiędzy polskimi oficerami określeniami „dzwon rkm” lub „dzwon obserwacyjny”. Zaistniało kilka przypadków opisania kopuł fonetycznym brzmieniem francuskiego słowa „cloche”, o czym wspominałem w jednym z wcześniejszych postów.
Składam serdeczne podziękowania panu Eric Klamerek
za pomoc przy powstawaniu niniejszego opracowania.
Franz Aufmann