Opracował: Franz Aufmann
Jednostrzelnicowa kopuła bojowa model 1930 (fr. Cloche Jumelage de Mitrailleuses modèle 1930 – dalej kopuła JM model 1930) na dwa karabiny maszynowe kalibru 7,5 mm została opracowana i produkowana przez przedsiębiorstwo “Compagnie générale de Construction de Locomotives”. Przeznaczona była dla francuskich fortyfikacji stałych, projektowanych i budowanych pod nadzorem Komisji do Spraw Organizacji Rejonów Umocnionych (Commission d’organisation des régions fortifiées – CORF) powołanej dekretem z 30 września 1927 przez ministra wojny Paul Painlevé. Zgodnie z ówczesną francuską doktryną obronną, projekt zakładał wybudowanie fortyfikacji na wschodniej granicy Francji do końca 1935 roku, gdyż wówczas miała nastąpić remilitaryzacja Nadrenii będąca konsekwencją postanowień traktatu wersalskiego. Umocnienia przeszły do historii pod nazwą Linii Maginot, mimo że jej formalnym twórcą był generał major Charles Belhague, przewodniczący Komisji do Spraw Organizacji Rejonów Umocnionych CORF w latach 1928 – 1935.
Kopuła na 2 ckm model 1930 (Cloche JM modèle 1930) – typoszereg
Pod nazwą kopuły bojowej na dwa ciężkie karabiny maszynowe model 1930, podobnie jak przypadku wcześniej wprowadzonej na uzbrojenie kopuły obserwacyjno bojowej model 1929 typ A [01], krył się typoszereg trzech pancerzy staliwnych o różnych gabarytach zewnętrznych. Mały model kopuły (fr. petit modèle) o wysokości całkowitej 1,70 m osadzano w stropach dzieł o najniższej odporności, określanej w francuskiej fortyfikacji stałej numerem 1 i 2. Jej staliwny korpus kopuły był prawdziwym dziełem stuki odlewniczej (Rys. 01) i posiadał zróżnicowaną grubość pancerza. Minimalną, wynoszącą 100 mm, otrzymał w części osłoniętej żelbetonowym stropem dzieła fortecznego. Maksymalna grubość 200 mm występowała w części cylindrycznej, narażonej na bezpośredni ostrzał. Pośrednią odporność miała czasza kopuły, której minimalna grubość wynosiła 150 mm. W ten sposób zachowano wymaganą odporność na przebicie konwencjonalnym pociskiem przeciwpancernym a ciężar staliwnego odlewu pancerza wynosił zaledwie 11 ton. Kopuła nie otrzymała wewnętrznego przeciwodłamkowego pancerza.
Pozostałe dwa staliwne pancerze typoszeregu nazywane były “dużymi kopułami” (fr. grand modèle). Duży model o wysokości całkowitej 1,95 m stosowano w obiektach o oporności nr 3. Model (fr. grand modèle allongé) posiadał całkowitą wysokość zwiększoną do 2,70 m. Przeznaczony był dla dzieł fortecznych o najwyższej odporności nr 3 i nr 4.
Kopuła JM model 1930 ustawiana była na staliwnym cokole (Rys. 01). Cokół był odlewem zaawansowanym technologicznie. Nie posiadał zarysu koła w rzucie poziomym ze względu na dwie nisze położone symetrycznie względem osi strzelnicy. Miały pomieścić konstrukcję nośną ruchomej platformy.
Wysokość cokołu uzależniona była od grubości stropu i położenia kopuły względem zewnętrznego zarysu stropu. Zgodnie z wytycznymi, w wysuniętych obiektach linii obrony kopuła JM osadzana była tak, aby jej zarys nie przewyższał stropu. W większości grup warownych odpowiednio uformowana bryła obiektu fortecznego osłaniała kopułę JM przed bocznym ostrzałem (Fot. 01 i Fot. 03).
Przyjęto zasadę, że wszystkie kopuły JM z typoszeregu posiadały tą samą średnicę wewnętrzną u podstawy. Założenie to umożliwiało standaryzację wyposażenia. Jeden typ ruchomej platformy przedziału bojowego w raz z mechanicznym podajnikiem amunicji, niezbędnym przy stosowanych wysokościach szybu, mógł być stosowany we wszystkich trzech kopułach z typoszeregu. Średnica wewnętrzna u podstawy wynosiła 139 cm a części bojowej 120 cm. Wielkość pomieszczenia bojowego wymusiła wysunięcie luf obu karabinów maszynowych na zewnątrz kopuły (Fot. 03).
W obiektach fortecznych “Linii Maginot” osadzono 174 egzemplarze kopuł JM model 1930 na dwa karabiny maszynowe. Ponadto w roku 1940 przeprowadzono modernizację wybranych kopuł JM. Zmodyfikowano około 10 pancerzy, głównie w najsłabiej rozwiniętym Sektorze Ufortyfikowanym Sarry (fr. Secteur Fortifié de la Sarre), jednego z pięciu Rejonu Umocnionego Metz. Projekt został opracowany w biurze konstrukcyjnym Batignolles-Châtillon już w 1936 roku. Kopuła do dotychczasowych dwóch karabinów maszynowych otrzymała trzeci środek ogniowy. Do tych celów wykorzystano 25 mm półautomatyczną armatę przeciwpancerną model 1934 Hotchkiss ze skróconą lufą, stosowaną już w jedno lub w dwustrzelnicowych kopułach model 1934 (fr. cloche A.M. modèle 1934 type B, więcej >>).
Uzbrojenie małej kopuły model 1930 na dwa karabiny maszynowe
Uzbrojenie kopuły stanowiły dwa karabiny maszynowe kalibru 7,5 mm (fr. Jumelage de Mitrailleuses modèle 1931F) umieszczone równolegle na podstawie fortecznej. Miały szybkostrzelność teoretyczną 750 pocisków na minutę każdy i zasięg skuteczny określany na 1200 – 1600 metrów. Zasilane były z cylindrycznych magazynków potocznie nazywanych “camembert”, które mocowano z boku, od zewnętrznej strony każdego karabinu maszynowego. Jeden magazynek zawierał 150 sztuk nabojów. Lufy były chłodzone powietrzem i prowadzono z nich naprzemienny ogień krótkimi seriami, co miało eliminować przegrzewanie się luf. Karabin maszynowy 1931F nie posiadał szybko wymiennej lufy jak jego odpowiednik, niemiecki MG 33. Dlatego też opracowanego systemu dla chłodzenia luf karabinów maszynowych, który został zastosowany w pierwszej kolejności w wieżach ckm (fr. Tourelle de mitrailleuses). Polegał on na wtrysku wody przez dyszę w przegrzany przewód lufy od strony komory nabojowej. Schładzanie lufy przez wtrysk wody uruchamiane było mechanicznie za pomocą pedału przez celowniczego ckm. Dla kopuły JM model 1930 zastosowano prostszą metodę, ale wymagającą demontażu broni z podstawy fortecznej. W ekstremalnych przypadkach, po bardzo intensywnym prowadzeniu ognia, lufy karabinów maszynowych można było schłodzić wodą. Znajdowała się w podłużnym metalowym zbiorniku, pionowo osadzonym w podeście platformy, po prawej stronie stanowiska bojowego (Rys. 03. – 12). W dnie zbiornika osadzono zawór umożliwiający opróżnianie zbiornika. W przypadku stanowiska dla dwóch ckm za strzelnicą ścienną, cylindryczny zbiornik ustawiano po prawej stronie. (stanowisko opisano w artykule „Chłodzenie lufy karabinu maszynowego we francuskiej fortyfikacji stałej„).
Sektor ostrzału w płaszczyźnie poziomej wynosił 45º. W zakresie od +16º do -160 względem osi strzelnicy, można było prowadzić ogień naprzemiennie z obu karabinów maszynowych a magazynek z nabojami wymieniano podczas prowadzenia ognia z drugiego ckm. W pozostałej części sektora ostrzału, prowadzenie ognia wymagało krótkiej przerwy na wyminę jednego z dwóch magazynków (magazynka położonego bliżej ściany wewnętrznej kopuły). W płaszczyźnie pionowej, sektor ognia wynosił od + 15º do – 17º względem osi strzelnicy. Prowadzenie ognia w tak szerokim zakresie ułatwiała platforma przedziały bojowego o regulowanej wysokości położenia.
Obserwację przedpola prowadzono za pomocą dwóch szczelin obserwacyjnych o wymiarach 80×10 mm, zorientowanych pionowo, symetrycznie położonych względem strzelnicy. Zamykane były za pomocą zasuwy.
Płaskie zapory ogniowe prowadzono na podstawie współrzędnych z punktu dowodzenia. Podstawa forteczna umożliwiała ustawienie odpowiedniego kąta podniesienia lufy karabinu maszynowego. Do tego celu służyło pokrętło z przekładnią ślimakową. Pokrętło znajdowało się w dolnej części podstawy fortecznej, pomiędzy kolektorami zbierającymi łuski z oku karabinów maszynowych (Fot. 05). W przypadku celów punktowych, kierowano broń na podstawie podanych przez obserwatora współrzędnych, a ogień prowadzono przy pomocy celownika optycznego. Podstawę forteczną zamocowano do pancerza na obrotowym wsporniku (Fot. 06. – d). Pierścień ustalający (Fot. 06. – a) bazuje lawetę w stożkowym gnieździe strzelnicy. Jest nieruchomo dociśnięty do pancerza czterema śrubami. Pierścień pośredni (Fot. 05. – b). ma możliwość obrotu względem pionowej osi obrotu I-I. (wraz z korpusem lawety) względem pierścienia ustalającego. Mocowany jest obrotowo do pierścienia ustalającego na dwóch pionowych trzpieniach (I.). Korpus lawety (Fot. 06. – c) ma możliwość obrotu względem osi obrotu II-II. Zamocowany jest obrotowo do pierścienia pośredniego na dwóch poziomych trzpieniach (II). Osie obrotu lub położenie trzpieni, zaznaczono czerwona linią.
Obrotowy wspornik (Fot. 06. – d) umożliwiał, po poluzowaniu czterech śrub mocujących pierścień ustalający (Fot. 06. – a), wycofanie lawety w przestrzeń kopuły i zamknięcie strzelnicy.
Platforma małej kopuły bojowej na ckm model 1930 (Cloche JM modèle 1930)
Dla kopuł JM opracowano platformę o zmiennej wysokości położenia. Regulacja położenia platformy umożliwiała prowadzenia ognia z ekstremalnymi kątami podniesienia broni, typowymi dla górzystego terenu oraz pozwalała na korektę położenia platformy względem strzelnicy w zależności od wzrostu celowniczego.
Stalowa konstrukcja platformy była prowadzona przez dwie kolumny, które umieszczono w pionowych kanałach w ścianie szybu. Każda z kolumn składała się z dwóch równoległych ceowników z centralnie umieszczonym nieruchomym wałkiem nośnym z naciętym gwintem (Fot. 11). Stabilność platformy zapewniały dwie pary rolek umieszczone między ceownikami kolumn, dalej nazywanymi prowadnicami.
Do unoszenia i opuszczania platformy zastosowano dwie niezależne układy napędowe. Dlatego też zmianę położenia można było przeprowadzić z poziomu przestrzeni bojowej lub z podszybia. Podnoszenie i opuszczanie z poziomu podszybia realizowano za pomocą łańcucha ogniwowego, pracującego w cyklu zamkniętym. Napędzał on przekładnię kątową za pomocą koła umieszczonego na wale pod platformą. Celem tego rozwiązania była szybka ewakuacja rannego lub zbitego strzelca z przestrzeni bojowej kopuły.
Regulacja położenia platformy z poziomu przestrzeni bojowej, prowadzona była za pomocą przekładni łańcuchowej, napędzanej ręcznie za pomocą koła osadzonego na wsporniku mocowanym do platformy (po lewej stronie stanowiska bojowego Rys. 02, – 1.).
Powierzchnia platformy została optymalnie wykorzystana. Centralnie został poprowadzony podajnik amunicji, zrzutnia łusek i rura napowietrzająca przestrzeń bojową. Po prawej stronie (względem osi strzelnicy) zamocowano w podłodze zbiornik, wypełniony wodą, do schładzania karabinów maszynowych. Po lewej znajdował się wspomniany już wcześniej wspornik z kołem napędowym do ręcznego ustawiania położenia platformy z poziomu przestrzeni bojowej. Komfort służby podwyższało uchylenie składane siedzisko, przeznaczone dla jednej osoby.
W platformie znajduje się uchylna klapa, otwierana w kierunku przestrzeni bojowej. Do przedziału bojowego można było się dostać przy pomocy stalowej drabiny, poprowadzonej równolegle przy ścianie szybu. Przestrzeń pomiędzy drabiną a powierzchnią szybu wykorzystano do poprowadzenia rury głosowej i przewodów zasilających oświetlenie kopuły.
Podajnik amunicji
Ze względu na dużą różnicę położenia poziomu podszybia i przedziału bojowego, amunicja dostarczano za pomocą mechanicznego podajnika. Korpus podajnika stanowiła rura, umieszczona pionowo w szybie. U dołu, mocowana była bezpośrednio do korpusu przekładni napędu ręcznego, umieszczonego na staliwnym cokole w podszybiu oraz za pomocą wspornika do wewnętrznej powierzchni cokołu kopuły. U góry, w przedziale bojowym zakończona był obustronną półką mieszczącą dwa magazynki pudełkowe. Mechanizm podnoszący stanowiła przekładnia śrubowa, mocowana na całej swojej długości do zewnętrznej powierzchni korpusu podajnika. W wewnątrz korpusu znajdowała się platforma transportowa, wykonana z płytko tłoczonej blachy. Układ podnoszenia smarowany był przy pomocy smarowniczek.
Załadowany nabojami magazynek, umieszczony na platformie, unoszony był do góry w wyniku wymuszonego napędu przekładni śrubowej. Pusty magazynek opadał na platformie w dół pod wpływem siły grawitacji. W tym celu wystarczyło za pomocą dźwigni, zamocowanej do lewej strony podajnika w przedziale bojowym (pod lewą półką na magazynek), rozłączyć układ napędu śrubowego. Ruch platformy w dół, ograniczał gumowy amortyzator, umieszczony na górnej powierzchni korpusu napędu ręcznego przy dolnym wylocie podajnika. Szybkość opadania platformy podajnika wraz z magazynkiem spowalniał tłumik olejowy, znajdujący się w przekładni napędu.
Zrzutnia łusek
Wystrzelone łuski, wraz z gazami prochowymi były zbierane przez dwa kolektory mocowany mechanicznie (sztywno) bezpośrednio pod karabinami maszynowymi i kierowane poprzez układ rur do zbiornika w podszybiu. Kolektory wykonane były jako cienkościenne odlewy aluminiowe, połączone przegubowo z trójnikiem, co pozwalało na manewrowanie bronią w płaszczyźnie pionowej. Trójnik łączył kolektory poprzez giętką rurą i przegub z ze stalową rurą zrzutu. Rozwiązanie to umożliwiało manewrowanie bronią w płaszczyźnie poziomej. Łączenie giętkiego przewodu z pozostałymi elementami zrzutni realizowano przy pomocy wahliwie zamontowanych śrub z nakrętkami motylkowymi, po dwie śruby na każde łącze.
Łuski poprzez rurę zrzutu trafiały do zbiornika znajdującego się w podszybiu po lewej stronie podajnika amunicji (Fot. 16). Zbiornik na łuski wypełniony był wodą, która powodowała lepszą absorpcję gazów prochowych. Zbiornik posiadał zawór przelewowy, który utrzymywał stały poziom cieczy w zbiorniku, nienależnie od ilości zebranych łusek. Zawór dopływowy pozwalał na odcięcie dopływu wody lub regulację wydatku. Zawór spustowy umożliwiał opróżnianie zbiornika i jego czyszczenie. W zbiorniku, pod wylotem rury zrzutni łusek ustawiony był kosz z perforowanej blachy. Ułatwiał usuwanie łusek. Kosz widoczny jest na Fot. 14.
Dwie trzecie górnej powierzchni zbiornika stanowiła uchylna gazoszczelna klapa. Posiadała wizjer, zabezpieczony szklaną szybą do nadzoru wypełnienia zbiornika. Obserwację ułatwiało elektryczne oświetlenie wewnętrzna zbiornika.
Wymianę zapełnionego łuskami kosza umożliwiała uchylna klapa zbiornika. Posiadała mechaniczne sprzężenie z zaworem umieszczonym na końcu rury zrzutu łusek. W przypadku jej uniesienia, ułatwionego przeciwwagą, gazoszczelny zwór zamykał przewód zrzutni łusek. Do tylnej, górnej powierzchni zbiornika mocowano rurę odsysającą gazy prochowe. Podłączona była do wentylatora.
Wentylacja.
Ograniczona przestrzeń kopuły wymagała podczas prowadzenia ognia intensywnej wentylacji. Zgodnie z przyjętymi normami we francuskiej fortyfikacji stałej system wentylacji powinien zabezpieczyć nawiew powietrza o wydatku 150 – 200 m3/h. Powietrze było dostarczane do przestrzeni kopuły za pomocą stalowej rury o średnicy 120 mm z zaślepionym wylotem. Na części cylindrycznej zostały wykonane promieniowo otwory do rozprowadzania powietrza. Rura ta widoczna jest na Fot. 15. Wymianę powietrza w przedziale bojowym przyśpieszał wentylator, przeznaczony do usuwania skażonego powietrza i gazów prochowych poprzez układ zrzutni i zbiornika na łuski. Gazy prochowe i zanieczyszczone powietrze zasysane było przez kolektory podwieczorne pod karabinami maszynowymi i wyrzucane na zewnątrz schronu. W mniejszych obiektach stosowano wentylatory typu „G” z napędem ręcznym. W większych obiektach, posiadających własne generatory prądotwórcze używano wentylatory z napędem elektryczny. Napęd ręczny traktowano jako awaryjny.
Oświetlenie.
Przedział bojowy oświetlany był przez dwie lampy elektryczne. Istniała możliwość podłączenia dodatkowego przenośnego oświetlenia. Należy zwrócić uwagę na okablowanie kopuły (Fot. 21) i mocowanie lampy, które było standardowym we francuskich pancerzach okresu międzywojennego. Obudowa lampy nie przylegała bezpośrednio do powierzchni wewnętrznej pancerza. Mocowana była za pomocą dwóch szpilek zakończonych gwintem (Fot. 19). Docisk uchwytu lampy oraz stałą odległość od pancerza zapewniały dwie sprężyny śrubowe nasunięte na szpilkę. Pierwsza – dystansowa znajdowała się pomiędzy pancerzem i uchwytem obudowy lampy a druga – dociskowa pomiędzy uchwytem lampy a nakrętką dociskającą. Ten skomplikowany sposób mocowania lampy oświetleniowej chronił włókno elektrycznej żarówki przed uszkodzeniem w wyniku drgań.
Obudowa lampy wyposażona została w grubą szklaną płytkę, wzmocnioną cienką siatką drucianą. Jest w pełni przezroczysta w przeciwieństwie do mlecznych stosowanych w kopułach obserwacyjnych typu GFM.
Oświetleniem zapasowym lub głównym, w przypadku obiektów bez zasilania elektrycznego, były dwie lampy karbidowe umieszczone na wspornikach.
Łączność
Wewnętrzną łączność zapewniały rury głosowe lub sieć telefoniczna. Rury głosowe wykonane były z cienkiej cynkowanej blachy. Nie posiadały membran a wlot rury głosowej zabezpieczony był siatka drucianą. W przypadku kopuły JM bloku 1 grupy warownej Michelsberg, rura głosowa poprowadzona została pomiędzy stalową drabiną a powierzchnią wewnętrzną szybu.
Opracowanie powstało na podstawie artykułu Franciszka Mirosława Sobkowicza pt „Francuska jednostrzelnicowa kopuła bojowa ckm model 1930”, wydanego przez miesięcznik „Odkrywca” w 2016 roku.
Przypisy:
[01] Czyli “cloche GFM modele 1929 Type A” opracowana w artykule: Kopuła obserwacyjno-bojowa GFM model 1929 typ A
[02] Note relative aux données numéruques et aux éléments consttitutifs des casemates pour armes automatiques et engins antichars. Inspektion Technique des Travaux de Fortifikation. Paris, le 7 Janvier 1935.
Literatura:
La Muraille de France ou la ligne Maginot, Philppe Truttmann, ISBN 2-906535-12-5 Gerard Klopp Thionville 1996
Die Maginot Linie. Damals und heute. Jean-Bernadrd Wahl, ISBN 381 3206 858