Opracował:
Mariusz Kisiel
Linia Nysy jest najmniejszą z niemieckich linii obronnych wzniesionych przez III Rzeszę na terenie obecnej Polski. Rozważano budowę pasa umocnień, będącego przedłużeniem Linii Odry, ale zabezpieczającego przed ewentualnym uderzeniem nieprzyjaciela od południowej strony. Zgodnie z pierwotną koncepcją planowano wzniesienie umocnień aż do Paczkowa, wzdłuż północnego brzegi Nysy Kłodzkiej [01]. Rzeka była naturalną przeszkodą terenową ułatwiającą obronę pozycji, a długoterminowe inwestycje związane ze zbiornikami retencyjnymi utrudniały rozpoznaje prowadzonych prac. Te daleko idące plany nigdy nie zostały zrealizowane. W wyniku prac przeprowadzonych w latach 1928-1934 wybudowano jedynie trzy schrony przy zaporze wodnej [02] na Nysie Kłodzkiej w Otmuchowie. Dwa obiekty bojowe wzniesiono prawdopodobnie w 1933 roku a schron bierny w 1934 roku. Datowanie budowy ze względu na brak dostępu do takich dokumentów źródłowych zostało wykonane na podstawie zastosowanych tu rozwiązań i detali architektonicznych.
Do zadań bojowych schronów należała obrona ważnej strategicznie zapory od strony południowej oraz brodu na Nysie Kłodzkiej. Zapora była podstawowym obiektem, który wymagał szczególnej ochrony. Zniszczenie jej groziło całkowitym zalaniem Otmuchowa, jak i wszystkich okolicznych wiosek. Płaski teren wokół niej dodatkowo spotęgowałby rozmiary katastrofy.
Pierwszy schron o numerze 2 (patrz mapa załączona do opracowania) znajdował się tuż przy jej brzegu, nieco poniżej zapory. Dlatego też otrzymał maskowanie elewacji z naturalnego kamienia, identycznego z jakiego wykonano elewację zapory [03]. Sprawiał wrażenie przyczółku mostowego. Na okres pokoju zamaskowano go drewnianą konstrukcją, typową dla ówczesnych stacji transformatorowych.
Drugi schron o numerze 3 wzniesiono poniżej, kilkanaście metrów od brzegu. Otrzymał nasyp ziemny, imitujący naturalny pagórek. Wokół niego zachowały się betonowe osłony. Ich zadaniem było osłonięcie pni istniejących drzew w miejscach tworzenia maskujących nasypów. Zachowany drzewostan stanowił element naturalnego maskowania.
Schron bierny o numerze 1 wybudowano w pewnym oddaleniu od rzeki, około 200 m w kierunku północnym. Jego elewację zamaskowano okładziną z czerwonej cegły. Wejście zabezpieczono imitacją drewnianych drzwi. Postronny obserwator z trudem rozpoznałby w nim obiekt militarny.
1.1 Forteczna sieć telefoniczna
Podstawowym zadaniem fortecznej sieci telefonicznej było ciągłe i bezpieczne utrzymanie połączeń głosowych pomiędzy schronami bojowymi fortyfikacji stałych, stanowiskami obserwacyjnymi, bateriami artylerii polowej oraz lokalnymi i nadrzędnymi stanowiskami dowodzenia. Pozwalało to na wypracowanie sprawnego przekazu wiedzy o polu walki w czasie rzeczywistym. Szybki i bezpieczny przekaz informacji o ruchach przeciwnika, koncentracji jego oddziałów i atakach na ufortyfikowane pozycje, pozwalał tworzyć wielopoziomowy, elastyczny i sprawny system zarządzania polem walki. Dzięki systemowi łączności fortecznej, poszczególni dowódcy odcinków obrony mieli bieżący wgląd w sytuację taktyczną podległych oddziałów, a kontakt z sąsiednimi odcinkami obrony dawał pełny obraz działań wroga na podległym polu walki. W przypadku zagrożenia przerwania obrony można było szybko reagować na zaistniałe niebezpieczeństwo poprzez przegrupowanie oddziałów osłonowych, wezwanie wsparcia artyleryjskiego, lotnictwa lub oddziałów odwodowych.
Pomimo wysokich kosztów budowy systemów podziemnej łączności fortecznej przyjęto powszechnie zasadę szerokiej telefonizacji pola walki. Pozwoliło to na znaczne uproszczenie i przyspieszenie przekazu informacji z pola walki do ośrodków dowodzenia, jak też ograniczeniu komunikacji radiowej. Informacje przekazywane drogą radiową stanowiły zagrożenie ze względu na łatwość ich przechwytywania i rozszyfrowania przez stronę przeciwną.
Niemieckie forteczne sieci telefoniczne tworzone na początku lat trzydziestych XX wieku, w oparciu o fortyfikacje stałe w formie linii umocnień lub punktów oporu, miały w dużej mierze charakter eksperymentalny. Na tej bazie zostały wypracowane wiążące instrukcje określające zasady budowy wraz z standaryzacją wyposażenia i urządzeń. W 1936 roku wprowadzono do stosowania wytyczne dotyczące budowy i eksploatacji systemów łączności w obiektach fortyfikacji stałych (niem. „Richtlinien für Bau und Betrieb Nachrichtanlagen in ständigen Stellungen). Standaryzacja materiałów i wyposażenia redukowała w dużej mierze koszty produkcji, jak i znacznie upraszczała cały łańcuch logistyczny od projektu po proces wykonawczy.
1.2 Elementy telefonicznych sieci fortecznych
Wprowadzenie wiążących instrukcji budowy fortecznych sieci telefonicznych ujednolicało stosowane materiały, nazewnictwo jak i definiowało poszczególne jej elementy. Upraszczało wymianę informacji pomiędzy służbami zaangażowanymi nie tylko w procesie projektowania i budowy, ale również na etapie konserwacji wybudowanych już sieci łączności. Poniżej przedstawiono definicje podstawowy elementów fortecznych sieci kablowych.
Forteczny kabel telefoniczny – umożliwiał tworzenie obwodów rozmównych pomiędzy wyznaczonymi punktami. Żyły w tego typu kablach wykonywano z miedzi miękkiej, jako jednodrutowe o średnicy 0,8 mm. Poszczególne żyły skręcano w pary lub czwórki i nazwano kablami parowymi i czwórkowymi. Kable czwórkowe stosowano na długich trasach, natomiast parowych używano na krótszych dystansach. Ze względu na większą ilość przewodów w kablach telefonicznych występowała konieczność rozróżniania poszczególnych żył kablowych, które tworzyły pary lub czwórki przewodów. Pary lub czwórki przewodów otrzymywały oplot z kolorowych nici. W celu rozróżnienia poszczególnych żył zastosowano paskowy system kodowy. Na izolacji papierowej każdej z żył nadrukowywano kod paskowy. Różne odległości pomiędzy poszczególnymi paskami pozwalały na łatwe ustalenie kolejności przewodów, którą parami naliczano od przewodu z jednobarwną izolacją (Fot. 04).
Kable forteczne, narażone na uszkodzenia mechaniczne w niesprzyjającym środowisku pola walki, posiadały skuteczniejsze elementy ochrony niż odpowiadające im kable sieci cywilnej. W celu lepszego zabezpieczenia przed wilgocią żyły powlekano specjalną emalią izolacyjną. W przypadku rozszczelnienia powłoki ochronnej kabla przedostająca się do jego wnętrza wilgoć lub woda nie powodowała przerw łączności. Kolejnym zabezpieczeniem żyły przed wpływem wilgoci był oplot podwójną taśmą nasączoną parafiną. Zabieg ten powtarzano kolejny raz dla pęczków żył. Całość umieszczano w powłoce ołowianej, której zadaniem była ochrona przeciwwilgociowa. Na ołów nawijano podwójną taśmę papierową mocno nasączoną substancją smolistą, a całość tak przygotowanej konstrukcji koncentrycznie owijano drutami stalowymi o średnicy 2 mm. Stalowy drut miał zapewnić ochronę mechaniczną. Zastosowanie drutów stalowych znacznie zwiększało wytrzymałość konstrukcyjną i odporność na uszkodzenia mechaniczne. W celu zabezpieczenia antykorozyjnego pancerza owijano go podwójnie włókniną nasączoną substancją smolistą, potocznie nazywaną jutą asfaltową.
Kable fortecznych sieci telefonicznych ze względu na zagrożenia związane z ostrzałem artyleryjskim układano na znacznie większych głębokościach niż kable cywilne. Głębokość ich układania zależała od linii, na której były instalowane. Na liniach poprzecznych i tyłowych, w mniejszym stopniu narażonych na ostrzał, układane były na głębokości 1,0 metra. Na liniach bojowych, tuż za schronami pierwszoliniowymi, układano je na głębokości od 2 metrów. Po dwustu, trzystu metrach za linią obrony głębokość ułożenia stopniowo się wypłycała do 1,0 m.
Głowica kablowa [04] – to hermetycznie zamykana obudowa, wykonana jako żeliwny odlew. Była niezbędna do zabezpieczenia zakończeń kabli liniowych oraz do wyprowadzenia z nich poszczególnych par przewodów na złącza stykowe, czyli styki śrubowe. Złącza te umożliwiały wykonanie połączeń pomiędzy głowicami kablowymi tworząc w efekcie końcowym obwody rozmówne. Hermetyczność głowicy kablowej zapewniała ochronę kabli przed wilgocią. W niemieckiej nomenklaturze forteczną głowicę kablową określano nazwą KEV – Kabelendverschlus.
Linia poprzeczna – często nazywana telefoniczną rokadą tyłową lub linią magistralną. Przebiegała na tyłach, równolegle do pozycji obronnej, łącząc jej skrajne odcinki. Budowana była w oddaleniu od 1 do 3 km w stosunku do podstawowej linii obronnej opartej na fortyfikacji stałej. Składała się z podziemnych komór kablowych połączonych pomiędzy sobą podziemną siecią fortecznych kabli telefonicznych. Komory kablowe stanowiły niewielkie węzły łączności, co za tym idzie swoistego rodzaju punkty dostępowe dzięki, którym można było w ich pobliżu zakładać lokalne stanowiska dowodzenia. Poszczególne komory kablowe tej linii dla odróżnienia i usystematyzowania oznaczano dużymi literami alfabetu od A do Z.
Linia tyłowa – budowano ją od komór kablowych linii poprzecznej w kierunku dalszego zapola. Zazwyczaj służyła do realizacji łączności z dywizyjnymi, pułkowymi lub armijnymi ośrodkami dowodzenia. Jej konstrukcja pozwalała też na organizację improwizowanych, polowych punktów dowodzenia na całej trasie jej przebiegu. W takim przypadku komory kablowe były wykorzystywane jako lokalne punkty dostępowe do sieci telefonicznej. Poszczególne komory kablowe tego typu linii oznaczano dużą i małą literą alfabetu. Jeżeli linia tyłowa wychodziła z komory kablowej linii poprzecznej oznaczoną literą „C” to pierwsza komora kablowa linii tyłowej oznaczona była literami „Ca” kolejna „Cb” itd.
Linia bojowa – jak sama nazwa wskazuje miała stanowić połączenie telefoniczne linii poprzecznej z ufortyfikowaną linią obrony. Budowano ją od komór kablowych linii poprzecznej do wybranych lub wszystkich dzieł fortyfikacji stałej. Po drodze przebiegała poprzez komory kablowe znajdujące się zwykle na zapasowych polowych liniach obronnych, wykorzystywanych w przypadku przerwania podstawowej linii obrony opartej na fortyfikacji stałej. Pierwsza komora kablowa była ulokowana tuż za pierwszą, polową linią obrony znajdującą się zwykle 200 – 400 m za linią fortyfikacji stałej. W razie opanowania przez wroga fortyfikacji stałych pozwalała na odcięcie ich od reszty systemu łączności oraz dalsze bezpieczne jego użytkowanie na pozostałych pozycjach obronnych. Komory kablowe tej linii liczono od strony linii poprzecznej w kierunku pierwszej linii obrony. Oznaczano je dużą literą alfabetu i cyfrą arabską. Przykładowo jeżeli początek linii bojowej miał miejsce w komorze kablowej linii poprzecznej oznaczonej literą „E” to pierwsza komora linii bojowej oznaczona była „E1” a kolejna „E2”.
Rokada czołowa – to linia rzadziej stosowana w niemieckich fortecznych sieciach telefonicznych, łączyła zwykle pierwszoliniowe schrony dowodzenia poszczególnych węzłów obrony pomiędzy sobą. Przebiegała równolegle do pierwszoliniowych obiektów fortyfikacji stałej, w niewielkiej odległości za nimi. Budowano ją najczęściej pomiędzy odcinkami obrony, które taktycznie współdziałały ze sobą. Z rzadka budowana była w sposób ciągły na dłuższych odcinkach. Najczęściej występowała we wczesnym etapie tworzenia fortyfikacji gdzie linia obrony miała charakter pojedynczych punktów oporu współdziałających ze sobą.
Komora kablowa – element sieci telefonicznej zaprojektowany dla umieszczenia i ochrony zakończeń kablowych dwóch lub więcej kabli tworzących niewielki węzeł łączności a co za tym idzie również lokalny punkt dostępowy do fortecznej sieci telefonicznej. Konfigurowano w nich obwody rozmówne, podłączano polowe linie telefoniczne lub odłączano kable obsługujące kierunki zajęte przez wroga. Umożliwiała służbom technicznym dostęp do poszczególnych odcinków kabli zbiegających się w jej wnętrzu w celu wykonania pomiarów okresowych lub lokalizacji uszkodzonych odcinków kabli. Poprzez otwory technologiczne w jej górnej części można było wprowadzać do jej wnętrza przewody linii polowych. Posiadały niewielką ostrzało odporność (przeciwodłamkową), ale ze względu na małe gabaryty oraz ich lokalizację były trudne do zniszczenia. Zwyczajowo umieszczano je w niewielkiej odległości od dróg lub ich skrzyżowań u podnóża skarp albo w zagłębieniach terenowych. Zawsze w taki sposób, aby były trudne do zlokalizowania przez osoby postronne. Kable wprowadzano do środka poprzez przygotowane wcześniej otwory technologiczne. Zakończenia kablowe – głowice kablowe instalowano na przeciwległej ścianie do otworu wejściowego.
Ze względu na ich cechy konstrukcyjne można wyróżnić dwa podstawowe typy:
– wylewane na miejscu z mieszanki betonowej,
– prefabrykowane.
Ze względu na sposób zabudowy można je podzielić na:
– naziemne.
– częściowo zagłębione.
– zagłębione.
Proces budowy fortecznej sieci telefonicznej dzielono na etapy. W celu racjonalnego wykorzystania przyznanych środków finansowych zakres planowanych robót w poszczególnych etapach dostosowany był do harmonogramu budowy obiektów fortyfikacji stałych. W pierwszej kolejności wykonywano linię poprzeczną. Jednocześnie mogła być prowadzona budowa linii tyłowych.
Wykonanie linii bojowych często następowało po zakończeniu prac budowlanych i wykończeniowych obiektów fortyfikacji stałej. Zarówno schrony bojowe, jak i biernych musiały mieć wykonane wprowadzenia kablowe. Do tego celu najczęściej używano odpowiednio wyprofilowanych rur stalowych o średnicy 2 cali. Służyły do umieszczenia kabla fortecznego, prowadzonego od komór kablowych linii bojowej. Na mniej ważnych pozycjach obronnych pozostawiano te prace do czasu mobilizacji linii obronnej.
1.3 Rozpoznanie sieci fortecznej Linii Nysy
W 2018 roku, po zinwentaryzowaniu widocznych pozostałości fortecznej sieci telefonicznej w schronach przy zaporze, podjęto próbę rozpoznania podziemnych połączeń kablowych. Użyto do tego celu dedykowanego lokalizatora sieci kablowych firmy SEBA KTM model vLocPro 2. Przeprowadzone rozeznanie wykazało, że wszystkie połączenia kablowe zachowały ciągłość. Dlatego też można było odtworzyć pełny schemat połączeń. W trakcie tych prac została odnaleziona komora kablowa oraz połączenie kablowe z budynkiem elektrowni, na którego dachu znajdował się punkt obserwacyjny. Podczas trasowania kabla w kierunku elektrowni wodnej został odnaleziony słupek kablowy. Oznaczał przejście kabla pod dnem rowu odwadniającego. Słupek posiada czytelną sygnaturę „TK”, stosowaną w przypadku cywilnego oznaczenia przebiegu podziemnej linii telefonicznej przez Pocztę Rzeszy (Deutsche Reichpost). Użycie cywilnego słupka oznacznikowego podyktowane było zapewne koniecznością ukrycia militarnego przeznaczenia kabla.
Podsumowując wyniki badań terenowych wyłania się nam obraz fortecznej sieci telefonicznej z jej wczesnego okresu rozwojowego. W tym konkretnym przypadku nie wybudowano telefonicznej linii poprzecznej. Zapewne miało to związek z brakiem ostatecznej koncepcji rozbudowy linii fortyfikacji. Połączenia kablowe linii bojowej oparto na kablach dwu parowych. Ich rozpływ wskazuje, że punkt dowodzenia obroną znajdował się w schronie biernym.
Komorę kablową usytuowano na zapolu, około 200 m na północny wschód od schronu biernego. Nie posiada sygnatury identyfikującej jej miejsce w sieci telefonicznej, ponieważ ta była w fazie projektowania. Wewnątrz komory nie stwierdzono montażu głowicy kablowej, gdyż nie występują w niej żadne kotwy montażowe. Nie ma też śladu po wprowadzeniu kabli linii poprzecznej. Wprowadzone kable, biegnące do schronu biernego i schronu bojowego nr 3, były pierwotnie ze sobą połączone. Obecnie pozostały po nich resztki na dnie komory. Interesujące jest połączenie dwóch schronów bojowych. Końcówki kabla nie zakończono głowicami kablowymi. Zostały jedynie zabezpieczone przez zalutowanie przed dostawaniem się wilgoci do ich wnętrza. Natomiast ślady na ścianach wewnątrz schronów wskazują, że na pozostałych kablach zainstalowano zakończenia kablowe. Świadczą o tym kotwy o średnicy 8 mm i rozstawie 90 mm, zainstalowane na końcach ich przebiegu. Taki sposób połączeń, w przypadku wyposażenia wszystkich kabli w głowice kablowe, tworzyłby elastyczny system połączeń i mógłby funkcjonować nawet w przypadku zniszczenia jednej z linii doprowadzającej łączność.
Wloty kablowe do każdego ze schronów bojowych wyprowadzono bezpośrednio do izby bojowej. Wykonano je z dwóch rur stalowych o średnicy około 90 mm. Każdy z kabli doprowadzono osobnym wlotem. W przypadku schronu biernego wlot kablowy stanowiła jedna rura o średnicy około 90 mm. Jej wlot usytuowano w przedsionku schronu, w dolnej części niszy na karabin maszynowy. Za jej pomocą wprowadzono trzy kable, których końcówki zachowały się do obecnych czasów. Pierwszy stanowił połączenie z komorą kablową, drugi ze schronem bojowym nr 1, a trzeci z budynkiem elektrowni. Za identyfikację wprowadzeń kablowych odpowiadał napis eksploatacyjny „Kabelrohre”. Został naniesiony czarną farbą na ścianie schronu.
Podsumowując zebrane informacje można wysunąć tezę, że w przypadku takiej organizacji fortecznej sieci telefonicznej można było realizować połączenia telefoniczne pomiędzy schronem biernym, w którym niewątpliwie znajdowało się stanowisko dowodzenia tego odcinka obrony a pozostałymi schronami i stanowiskiem obserwacyjnym w budynku elektrowni. Natomiast nie było możliwości realizacji innych połączeń ze względu na brak dalszej części sieci telefonicznej.
Przypisy:
[01] – Teza opublikowana w książce Fortyfikacje w Polsce i w Europie. Jarosław Chorzępa, Carta Blanca Sp. Z o.o. 2012 r. str. 148.
[02] – Zbiornik retencyjny nosił wówczas nazwę Staubecken Ottmachau, https://pl.wikipedia.org/wiki/Jezioro_Otmuchowskie.
[03] – Więcej w opracowaniu : Spostrzeżenia dotyczące schronu bojowego przy zaporze jeziora Otmuchowskiego.
[04] – Nazywane również zakończeniem kablowym.