Opracował: Michal Prášil,      

 

Gdy w 1934 roku Czechosłowacja podjęła decyzję o ufortyfikowaniu północnej granicy z Niemcami, czechosłowaccy oficerowie nie posiadali dostatecznej wiedzy dotyczącej nowoczesnych fortyfikacji stałych. Od 1918 r. w Czechosłowacji nie prowadzono żadnych prac w zakresie fortyfikacji stałych. Oddziały inżynieryjne zajmowały się jedynie umocnieniami polowymi. Bogata austro-węgierska wiedza o fortyfikacjach poszła w zapomnienie a wszelkie prace rozwojowe zostały zaniechane. Również doświadczenia w zakresie eksploatacji i utrzymania w gotowości bojowej oraz zdobywania fortyfikacji pozyskane w czasie Wielkiej Wojny w latach 1914-1918 wskazywały, że należy przyjąć odmienne wymagania taktyczno-techniczne niż te wypracowane na przełomie XIX i XX wieku.

Francuska misja wojskowa, istniejąca od 1919 r. w Czechosłowacji, wywarła znaczący wpływ na decyzje czechosłowackiego Ministerstwa Obrony Narodowej (MNO) i Sztabu Generalnego zwłaszcza w początkowym okresie funkcjonowania państwa. W pierwszych latach szef francuskiej misji wojskowej pełnił również funkcję szefa Sztabu Generalnego. Na prośbę czechosłowackiego rządu w sierpniu 1934 roku oficerowie Ministerstwa Obrony Narodowej mogli zapoznać się z wznoszonymi we Francji nowoczesnymi fortyfikacjami Linii Maginot a także uczestniczyć w wykładach prowadzonych przez francuskich projektantów w zakresie konstrukcji i budowy fortyfikacji. Byli to oficerowie, którzy zostali przydzieleni do Grupy fortecznej przy Ministerstwie Obrony Narodowej utworzonej w lipcu 1934 roku. Podczas krótkiego pobytu we Francji mieli okazję poznać tylko w ogólnym zarysie zasady rozbudowy fortyfikacji stałych.

Po wizycie na Linii Maginot, Grupa Fortyfikacyjna (zwana wówczas Grupą D) podjęła pod koniec 1934 r. próbę wytyczenia przebiegu pozycji umocnionej oraz zaprojektowania pierwszych własnych obiektów fortyfikacji stałych, które miały być szkieletem pozycji umocnionej. Jednak ze względu na brak doświadczenia i sprawdzonych konstrukcji wzorcowych oraz wynikające z tego problemy spowodowały, że wykonane prace nie zostały zakończone decyzją o podjęciu budowy fortyfikacji. Niezbędne było wsparcie doświadczonych oficerów w zakresie projektowania i budowy fortyfikacji. Dobrym rozwiązaniem tego problemu było zaproszenie przez Ministerstwo Obrony Narodowej na początku 1935 roku do Pragi oficerów francuskich posiadających niezbędną wiedzę i doświadczenie w zakresie konstrukcji, budowy obiektów fortyfikacji stałych. W marcu 1935 r., Ministerstwo Obrony Narodowej powołało Dyrekcję Robót Fortyfikacyjnych (cz. ŘOP) jako organ wykonawczy zajmujący się organizacją rozpoznania w terenie, planowania i budowy obiektów fortyfikacji stałych. Na przełomie kwietnia i maja 1935 r. odbyła się kolejna wizyta czechosłowackich oficerów na Linii Maginot, podczas której mogli zapoznać się z ogólną koncepcją, założeniami taktyczno-technicznymi fortyfikacji stałej. Dyrekcja Robót Fortyfikacyjnych musiała w krótkim czasie pozyskać wyszkoloną kadrę. Dlatego też Ministerstwo Obrony Narodowej zwróciło się do władz francuskich z prośbą o długoterminowe oddelegowanie kilku francuskich oficerów do Czechosłowacji. Ich zadaniem było szkolenie, pomoc przy projektowaniu obiektów fortyfikacji i rozwiązywaniu pojawiających się problemów. Oddelegowano dwóch oficerów o długim stażu, którzy kontynuowali pracę do początku lipca 1938 r.

 

Równolegle do podjętych działań w zakresie szkolenia kadry, Ministerstwo Obrony Narodowej rozpoczęło negocjacje z największymi producentami broni i maszyn w Czechosłowacji dotyczące własnego rozwoju i produkcji uzbrojenia oraz elemnetów pancernych dla planowanych obiektów fortyfikacji. Były to przede wszystkim takie firmy jak „Československá zbrojovka“ spółka akcyjna w Brnie (Zbrojovka), Zakłady Škoda w Pilźnie, Witkowickie Przedsiębiorstwo Górniczo-Metalurgiczne w Ostrawie (cz. Vítkovické horní a hutní těžířstvo VHHT), uznany producent pojazdów szynowych Českomoravská-Kolben-Daněk w Pradze (ČKD) oraz Przedsiębiorstwo Górniczo-Metalurgiczne w Trzyńcu (BiH). Oprócz fabryki broni, której podstawowym zadaniem była produkcja i prace rozwojowe nad uzbrojeniem obiektów fortyfikacji, należały do tej grupy wyselekcjonowane przedsiębiorstwa, zdolne do produkcji wielkogabarytowych odlewów jakimi były dzwony i kopuły.
Już w 1933 roku Zakłady Škoda rozpoczęły badania nad bronią artyleryjską oraz stałymi i ruchomymi elementami pancernymi (kopułami i wieżami) dla fortyfikacji (rys. 01). Prawdopodobnie była to własna inicjatywa firmy podjęta po przeprowadzonych pracach studiach ufortyfikowania granic. Inspiracji szukano także w zachowanej archiwalnej dokumentacji z okresu, w którym Zakłady Škoda były stałym dostawcą uzbrojenia i pancerzy do austro-węgierskich fortyfikacji. W lipcu 1934 roku w siedzibie Škody w Pradze powstało biuro konstrukcyjne, które miało zająć się rozwojem artylerii i podzespołów pancernych dla fortyfikacji. Jesienią 1934 r. opracowano już pierwsze rozwiązania konstrukcyjne, które jednak po przeprowadzonej analizie uznano za koncepcyjnie przestarzałe. Zachował się również dokument z początku grudnia 1934 roku, w którym Ministerstwo Obrony Narodowej zwróciło się do Škody z prośbą o złożenie oferty, która między innymi miała dotyczyć wież pancernych o odporności na trafienie pociskami o kalibrze 15 cm, a także na uderzenie pocisku z moździerza kalibru 42 cm.

Producentem wielkogabarytowych odlewów, który w początkowym okresie we współpracy z zakładami „Zbrojovka” zajmował się projektowaniem dzwonów, było Witkowickie Przedsiębiorstwo Górniczo-Metalurgiczne w Ostrawie. Zachowała się oryginalna dokumentacja jednego z pierwszych projektów dzwonu o nieakceptowalnym kształcie bryły i zdecydowanie archaicznym sposobem kotwienia do żelbetonu. To wczesne rozwiązanie konstrukcyjne prezentuje rysunek z lutego 1935 roku (rys. 02, rys. 03).

Choć wynik całorocznych prac okazał się nader skromny, to już na początku 1935 roku nastąpiło znaczne przyspieszenie. Wojsko zajęło się kompleksowym przygotowaniem do projektowania i oceny obiektów fortyfikacji. Na tym etapie prac rozwojowych niezbędna była wiedza, jak może zachować się żelbetonowa konstrukcja obiektu lub elementy pancernego wyposażenia podczas ostrzału? Jaka jest odporność tych elementów na uderzenia pocisków różnego kalibru? W tym celu już w styczniu 1935 roku zdecydowano o konieczności przeprowadzenia serii prób balistycznych. Wraz z przybyciem francuskich doradców w lutym i utworzeniem Dyrekcji Robót Fortyfikacyjnych 20 marca 1935 roku, rozpoczęła się szybka wymiana informacji i dokumentacji dotyczącej doboru optymalnego składu staliwa do produkcji korpusów pancerzy, wielkości kopuł oraz właściwego ich wyposażenia.

Przeprowadzono szerokie badania dotyczące składu chemicznego staliwa przewidzianego do produkcji opancerzenia. Rozpatrywano zastosowanie powszechnie stosowanego staliwa o średniej zawartości węgla i właściwej obróbki cieplnej lub zastosowanie stopowego staliwa do utwardzania powierzchniowego w procesie obróbki cieplno chemicznej. Korpus pancerza wykonany według drugiego z przedstawionych procesów produkcyjnych był bardziej odporny na przebicie, co wykazały przeprowadzone próby balistyczne.  Na tym etapie prac poproszono producentów odlewów korpusów pancerzy o rozważenie zastosowania w produkcji jednego z dwóch zalecanych gatunków staliwa. Korpus pancerza wykonany według drugiego z przedstawionych procesów produkcyjnych był jednak trudniejszy w obróbce i dwukrotnie droższy pod względem kosztu użytej masy w porównaniu z wyrobem wykonanym przy zastosowaniu konwencjonalnego staliwa o średniej zawartości węgla. Dlatego też dowództwo podjęło ostateczną decyzję o zastosowaniu pierwszego z branych pod uwagę rozwiązań.(Rys. 4a, 4b).

 

Już w dniu powołania Dyrekcji Robót Fortyfikacyjnych odbyło się spotkanie w sprawie konstrukcji nieobrotowej wieży obserwacyjnej z karabinem maszynowym. W początkowym okresie prac brakowało ujednoliconej terminologii dotyczącej nazewnictwa pancerzy. Niewłaściwe było stosowanie zamiennie określeń takich jak nieobrotowa wieża, dzwon i kopuła. Zgodnie z francuskimi zaleceniami dzwon pancerny powinien być wyposażony w strzelnice z sektorem ognia 72° w płaszczyźnie poziomej i kątem podniesienia broni w zakresie ±15°. W zależności od potrzeb powinien posiadać od 3 do 5 strzelnic. Lżejszą wersję dzwonu cechowała odporność na uderzenie pocisku z haubicy 15 cm a cięższą na uderzenie pocisku artyleryjskiego kalibru 24 cm. Przyjęto, że wewnętrzna średnica korpusu pancerza będzie zawarta w granicach 110 – 120 cm. Optymalne położenie osi strzelnicy określono na 45 cm poniżej wewnętrznej powierzchni czaszy. Dzwon chronił stanowisko obserwacyjne przed bezpośrednim ostrzałem. Stanowisko miało prowadzić obserwację dla potrzeb dowódcy obiektu i nadrzędnego dowództwa. Wymagane było kierowanie ogniem własnego uzbrojenia oraz obserwacji celów dla artylerii. Przewidziano obserwację poprzez otwory obserwacyjne lub przy pomocy peryskopu. Rozważano również zastosowanie reflektora do wspomagania obserwacji w warunkach ograniczonej widoczności. Zakładano prowadzenie ognia czołowego, skośnego i tylnego z lekkiego lub ciężkiego karabinu maszynowego, stanowiącego uzbrojenie dzwonu. Ogień prowadzony miał być na dystansie 600 do 1200 m. Zgodnie z wyżej wymienionymi wymaganiami zakłady Škoda, VHHT, ČKD i Zbrojovka otrzymały od wojska pierwsze ogólne wytyczne i dokumenty dotyczące projektu dzwonów w kwietniu 1935 roku. Wymagania zostały sporządzone na piśmie, ale bez opracowanej jeszcze dokumentacji technicznej.
Opisane wymagania były zbyt ogólne dla przyszłych producentów, niezaznajomionych z konstrukcją i rozwiązaniami stosowanymi we francuskich dzwonach. Škoda, VHHT i ČKD złożyły swoje propozycje, które 15 i 16 maja 1935 roku zostały rozpatrzone przez oficerów Dyrekcji Robót Fortyfikacyjnych i wspierających ich w pracy francuskich doradców. Projekty odrzucono w całości a w celu uniknięcia dalszych nieścisłości przesłano producentom szczegółowe wymagania wraz z niezbędną dokumentacją techniczną. Opracowano wymagania dla dzwonu dla obiektów fortyfikacji o I i II stopniu odporności na ostrzał oraz dla dzwonu ustawianego na staliwnym cokole dla obiektów fortyfikacji o III i IV stopniu odporności (rys. 5a, 5b, 6).

 

Zdecydowano się na zwiększenie średnicy wewnętrznej korpusu odlewu do 130 cm mierzonej na wysokości strzelnic. Zwiększona przestrzeń miała ułatwić obsługę broni i prowadzenie obserwacji. Dolna, zewnętrzna część korpusu, zgodnie z wytycznymi Dyrekcji Robót Fortyfikacyjnych, powinna być cylindryczna. W celu obniżenia jednostkowych kosztów produkcji zalecono obniżenie grubości staliwnej ściany w dolnej części pancerza, chronionej dostatecznie grubą warstwą żelbetonu po osadzeniu dzwonu w otworze technologicznym. Zdecydowano się na konfigurację strzelnic w trzech wariantach. Podjęto decyzję o stosowaniu od 3 do 5 strzelnic rozmieszczonych co 72°, od 3 do 4 strzelnic lub 6 strzelnic rozmieszczonych co 60° na cylindrycznej części pancerza.
Podstawa dzwonu, podobnie jak we francuskim rozwiązaniu, spoczywała na staliwnym cokole. Zamkniecie strzelnic miały być odporne na trafienie z broni przeciwpancernej i armaty o kalibrze 25 mm. Podstawowym zadaniem do rozwiązania było opracowanie konstrukcji pomostu dla obsady dzwonu. Głównym wymaganiem była łatwa regulacja położenia pomostu w pionie. Konstrukcja pomostu powinna umożliwić opuszczenie go do poziomu podłogi korytarza wejściowego, co zapewniało szybką ewakuację rannego żołnierza obsady dzwonu.

 

Równolegle prowadzono pracę nad klasyfikacją odporności obiektów fortyfikacji stałych na ostrzał artyleryjski. Dyrekcja Robót Fortyfikacyjnych zdecydowała się na wznoszenie fortyfikacji sklasyfikowanych w czterech stopniach odporności na ostrzał:

I stopnień – zapewniał odporność na ostrzał haubicy model 25 o kalibrze 15 cm przy strzelaniu granatem przeciwpancernym z ładunkiem nr 5 z odległości 7 km,
II stopień – zapewniał odporność na ostrzał moździerza 30,5 cm model 16 przy strzelaniu z granatu przeciwpancernego wypełnionego nr 3 z odległości 4,6 km,
III stopień – zapewniał odporność na ostrzał moździerza 30,5 cm model 16 przy strzelaniu granatem przeciwpancernym z ładunkiem nr 7 z odległości 7 km,
Stopień IV – zapewniał odporność na ostrzał moździerza o kalibrze 42 cm przy strzelaniu granatem pancernym z maksymalnym ładunkiem.

Kolejna seria badań balistycznych umożliwiła korektę poszczególnych stopni odporności na ostrzał.

 

Pod koniec maja 1935 roku, czyli niedługo po opracowaniu wymagań taktyczno-technicznych dzwonu z lekkim lub ciężkim karabinem maszynowym, oficerowie Dyrekcji Robót Fortyfikacyjnych podnieśli kwestię zastosowania broni przeciwpancernej w kopułach bojowych. Mimo że we francuskiej fortyfikacji stosowano dla wszystkich osadzonych w stropie pancerzy jednej nazwy „dzwon” uzupełnionej o wykonywane zadania taktyczne (fr. cloche GFM – cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A – dzwon obserwacyjny z karabinem maszynowym) to w Czechosłowacji zdecydowano się na ich rozróżnienie [01]. Mianem „dzwon“ określano w nomenklaturze czechosłowackiej pancerz osłaniający stanowisko do obserwacji lub obserwacji i prowadzenia ognia z ręcznego lub ciężkiego karabinu maszynowego. Określenie „kopuła“ stosowano do pancerza osłaniającego stanowisko bojowe do prowadzenia ognia z broni stanowiącej główne uzbrojenie schronu, czyli w przypadku czechosłowackiej obiektów fortyfikacji stałej, ciężkiego karabinu maszynowego lub zdwojonego ciężkiego karabinu maszynowego. Wewnętrzna średnica kopuły miała wynosić 130 cm. Przewidywano zastosowanie jednej lub dwóch strzelnic do prowadzenia ognia na odległość od 800 do 1200 m (rys. 7).

Kopuły miały osłaniać przed ostrzałem broń należącą do głównego uzbrojenia obiektu, dlatego też pierwsze projekty przewidywały zabezpieczenie przeciw odpryskom lub odłamkom pancerza głównego, powstałym w wyniku uderzeń pocisków większych kalibrów. Było mocowane od wewnątrz w niewielkiej odległości od ściany podstawowego pancerza. Konstrukcja zamknięcia strzelnicy miała być odporna na ostrzał z armaty przeciwpancernej o kalibrze 25 mm o nowej konstrukcji, której pociski osiągały prędkość wylotową 950-1000 m/s. W opisie wymagań dotyczących kopuł można również znaleźć informacje o występujących problemach w rozwojem broni dla „cloche AM” (fr. Cloche d’arme mixte modèle 1934 type B) we Francji oraz zmianach uzbrojenia w pierwotnych „cloche JM” (fr. Cloche Jumelage de Mitrailleuses modèle 1930) na nową broń „arme mixte”

Jednak już na tym początkowym etapie rozwoju fortyfikacji i jej podzespołów można spotkać się z nieuzasadnionymi wymaganiami wojskowych ekspertów, które miały negatywny wpływ na skuteczne prowadzenie prac projektowych i rozwój możliwości produkcyjnych fabryk. Dyrekcja Robót Fortyfikacyjnych domagała się skonstruowania dla kopuły broni przeciwpancernej (broń przeciwko pojazdowi szturmowemu), której pocisk przebijałby pancerz o grubości 35 mm z dystansu 300 m, a jednocześnie broń ta, łącznie z zamkiem, powinna posiadać maksymalną długość 120 cm. Zakłady Škoda i Zbrojovka odrzuciły tę prośbę jako niemożliwą do zrealizowania.

Škoda, VHHT i ČKD rozpoczęły prace rozwojowe. Już na przełomie września i października 1935 roku przedstawiły pierwsze propozycje opracowane zgodnie z wymaganiami armii. Kształt kopuł nawiązywał do wzorów francuskich. Armia miała jednak szereg uwag do wszystkich trzech projektów i nie przyjęła wówczas żadnego rozwiązania. Poprosiła o dalszy rozwój konstrukcji (ryc. 8, 9a, 9b, 10a, 10b).

W październiku 1935 roku Dyrekcja Robót Fortyfikacyjnych przekazała również producentom wymagania dotyczące konstrukcji dzwonu obserwacyjnego, czyli pancerza chroniącego stanowisko dla obserwatora artylerii z możliwością prowadzenia obserwacji za pomocą otworów obserwacyjnych lub peryskopu. Wojsko wycofało się z warunku uzbrojenia kopuły w ręczny karabin maszynowy. W pierwotnym założeniu kopuła obserwacyjna miała być broniona przez pobliskie dzwony uzbrojone w ręczny karabin maszynowy. Dla zwiększenia ochrony obserwatora i drogiego peryskopu w górnej części dzwonu miało znajdować się dodatkowe zabezpieczenie przeciwodpryskowe. Zostało wykonane z blachy o grubości 10 mm, zamontowanej w odległości 20 mm od wewnętrznej powierzchni dzwonu. Kształt dzwonu obserwacyjnego nie uległ zmianie i odpowiadał dzwonom uzbrojonym w karabin maszynowy. Obserwacje daleką miał zapewnić peryskop o powiększeniu od 15× do 25×. Bezpośrednią obserwację prowadzono poprzez otwory obserwacyjne. W zależności od potrzeb przewidziano od jednego do trzech otworów (rys. 11).

 

Ostatecznie określone stopnie odporności obiektów i klasy odporności elementów opancerzonych podano w następujący sposób:

Chociaż w 1935 r. kwestia konstrukcji dzwonów i kopuł była daleka od rozwiązania, Dyrekcja Robót Fortyfikacyjnych spieszyła się z rozpoczęciem budowy samodzielnych schronów piechoty (cz. samostatni pěchotní srub). W dniu 17 października 1935 roku pierwszy pododcinek odcinka MO (Moravská Ostrava) w rejonie Bogumina został przydzielony przedsiębiorstwu budowlanemu. Były to samodzielne schrony piechoty MO-S 2, 3, 4, 5a, 5b, 6, 7, 8. To właśnie MO-S 8 [02] został pierwszym schronem piechoty wzniesionym w Czechosłowacji. Jego betonowanie zakończono 22 grudnia 1935 r. (ryc. 12). Puste szyby technologiczne na dzwony w stropach obiektów musiały jednak czekać kolejny rok na pierwsze dostawy pancerzy.

---

[01] – W fortyfikacji polskiej element pancerny, osłaniający stanowisko  bojowe lub obserwacyjne a odpowiadający  francuskiemu określeniu „cloche”, nazywany był kopułą. Dobrym przykładem może być opracowana przez Wydział III-a Sztabu Głównego pod kierownictwem ppłk Józefa Siłakowskiego w 1936 roku Instrukcja Fort. 15/1936 „Kopuła pancerna obserwacyjna. Typ normalny” dla nowo opracowanego pancerza dla polskiej fortyfikacji fortyfikacji stałej. Znane są jednak przypadki posługiwania się w korespondencji pomiędzy polskimi oficerami określeniami  „dzwon rkm” lub „dzwon obserwacyjny”.

[02] – Lokalizacja samodzielnego schronu piechoty MO-S 8 – https://mapy.cz/