Schron na armatę przeciwpancerną i ckm – Pak und MG-Schartenstand (1938)

Opracował: Franz Aufmann

 

Fot. 01. Schron bojowy Sp. 96 na 3,7 cm armatę przeciwpancerną i 7,92 mm ciężki karabin maszynowy w Witramowie. Pozycja Olsztynecka. Zdjęcie wykonane w 2004 roku.

 

 

Fot. 02. Stanowisko bojowe ckm sMG 08 chroniła stalowa płyta 7 P7, wzmocniona żelbetowym przedpiersiem. Schron Sp. nr 96. Zdjęcie wykonane w 2004 roku.

 

Fot. 03. Stanowisko bojowe 3,7 armaty przeciwpancernej lub zamiennie dla karabinu maszynowego MG 08 chroniła stalowa płyta 473 P2. Schron Sp. 96. Zdjęcie wykonane w 2004 roku.

 

„Pozycja Olsztynecka” (niem. Hohenstein-Stellung), jako jedna z kilku niemieckich pozycji obronnych w Prusach Wschodnich, miała chronić obszary koncentracji wojsk w przypadku konfliktu zbrojnego z Polską. Prace nad rozbudową najważniejszych strategicznie  odcinków, począwszy od Starych Jabłonek, przez Ostrowin, Rychnowo, Mielno do Waplewa rozpoczęto na podstawie rozkazu Sztabu Generalnego z dnia 11.01.1938 roku. Dalsza rozbudowa umocnień następowała w pobliżu Bolejn, Wikna, Czarnego Pieca, Burdąga i Pasymia. W okresie pierwszych dwóch lat wybudowano na odcinku długości około 120 kilometrów 11 schronów bojowych do ognia czołowego o odporności B1 i 120 biernych. Pojedyncze schrony bojowe zlokalizowano w miejscach przecięcia pozycji obronnej przez szlaki komunikacyjne. Dziesięć [02] z nich wzniesiono wyłącznie na Pozycji Olsztyneckiej według indywidualnie opracowanego projektu. Podstawowym uzbrojeniem schronu bojowego na armatę przeciwpancerną i ciężki karabin maszynowy (niem. Pak und MG-Schartenstand) [01] był:

– 7,92 mm ciężki karabin maszynowy sMG 08 na podstawie fortecznej do ognia czołowego,
– 3,7 cm armata przeciwpancerna (Pak) do ognia czołowego lub zamiennie 7,92 mm ciężki karabin maszynowy sMG 08 na podstawie fortecznej mocowany do obrotowej platformy Pak,
– 7,92 mm ciężki karabin maszynowy MG 08/15 lub MG 34 w zewnętrznej strzelnicy do obrony wejścia i zapola.

Konstrukcja schronu oraz odpowiednia konfiguracja pomieszczeń umożliwiała budowę obiektu w jednym lub w dwóch etapach. W przypadku dwuetapowej budowy, pierwszy przewidywał wzniesienie części schronu z izbą bojową na ckm, izbą dla załogi, śluzą przeciwgazową i pomieszczeniem magazynowym (Rys. 01). Po wyposażeniu i uzbrojeniu obiekt w pełni realizował założenia obronne w ramach posiadanego uzbrojenia. Podczas drugiego etapu miała być wzniesiona izba bojowa dla polowej armaty przeciwpancernej. Projekt schronu został prawdopodobnie zmodernizowany na przełomie 1938 i 39 roku. Obie części schronu rozdzielała szczelina dylatacyjna.

Dwuetapową budowę tych obiektów potwierdza Kurt Burk [03] historyk niemieckiej fortyfikacji. Jest on zdania, że do każdego schronu bojowego na ckm, wzniesionego według omawianego projektu w 1938 roku, dobudowano w 1939 roku izbę bojową dla armaty przeciwpancernej.

Wszystkie schrony bojowe na ckm i polową armatę przeciwpancerną na Pozycji Olsztyneckiej wzniesiono na poboczu drogi lub w jej osi za zakrętem. Izba bojowa dla armaty przeciwpancernej zawsze znajdowała się bliżej osi jezdni niż izba bojowa na ckm.

 

 

Fot. 04. Oba stanowiska bojowe otrzymały regulaminowo wykonane równie ogniowe. Rozdzielał je nasyp dochodzący do poziomu stropu. Schron Sp. nr 53 Mielno.

 

Fot. 05. Tylna elewacja schronu Sp. nr 68 z wjazdem do izby bojowej armaty przeciwpancernej, wejściem do schronu i strzelnicą obrony zapola.
Fot. 06. Wjazd dla armaty przeciwpancernej do izby bojowej (Fot. 06) zabezpieczały drzwi stalowe 722 P3

 

Armata polowa prowadziła ogień na wprost wzdłuż prostego odcinka drogi. W zależności od konfiguracji terenu i kierunku ognia schron mógł być wznoszony również w „lustrzanym” odbiciu. Projekt schronu został prawdopodobnie opracowany na początku 1938 roku. Oba stanowiska bojowe do ognia czołowego chronione były stalowymi płytami o odporności B1.

Uzbrojenie i elementy wyposażenia

7,92 mm ciężki karabin maszynowy sMG 08 na podstawie fortecznej chroniony był stalową płytę 7 P7 [04] (niem. Stahl–Schartenplatte). Płytę wyposażono w czworokątną strzelnicę dla ckm i przeziernik do prowadzenia obserwacji. Pancerz został zatwierdzony do stosowania pod koniec 1933 roku. Płytę umieszczono na zewnętrznym licu ściany i zamocowano do bryły schronu za pomocą kotw. Takie rozwiązanie było stosowane w niemieckiej fortyfikacji stałej do końca 1938 roku, z wyjątkiem krótkiego okresu do początku 1934 roku, kiedy to pancerz pionowy mógł otrzymać dodatkowe wzmocnienie w postaci płaszcza żelbetowego. Płyta została wzmocniona żelbetowym przedpiersiem (Fot. 02). Wymiary gabarytowe płyty 7 P7 wynosiły 340 x 270 x 10 cm. Schron oraz powierzchnie zewnętrzne płyt do ognia czołowego zostały pokryte charakterystycznym tynkiem [04].

3,7 cm armata przeciwpancerna (Pak) ustawiona była za 10 cm płytą stalową 473 P2. Pancerz został wprowadzony na uzbrojenie w 1938 roku. Posiada trzy otwory. W środkowy otwór wsuwana była  lufa armaty. Ze względu na położenie przyrządu celowniczego w armacie przeciwpancernej, wykonano dodatkowy otwór po lewej stronie. Oba otwory zamykane były jedną zasuwą o grubości 8 cm, która prowadzona była przez dwie poziome prowadnice. Zasuwa otrzymała dwie rolki toczne, aby ułatwić jej przesuwanie. Trzeci otwór, wąski przeziernik do prowadzenia obserwacji znajduje się po prawej stronie stanowiska. Sektor ostrzału dla 3,7 cm polowej armaty przeciwpancernej w płaszczyźnie poziomej jest niesymetryczny a jego łączna wartość wynosi 30 stopni.
Pancerz chroniący stanowisko bojowe, został cofnięty w głąb ściany (Fot. 03). Bryła schronu minimalizowała możliwość bocznego ostrzału otwartych otworów. Takie rozwiązanie stosowano w niemieckiej fortyfikacji stałej od 1938 roku począwszy od nowo opracowanych schronów serii „100”.
Wjazd armaty przeciwpancernej do izby bojowej (Fot. 07) zabezpieczały drzwi stalowe 722 P3 (Fot. 12). W przypadku schronu Sp. 126 (w pobliżu Jeziora Dłużek) stwierdzono zastosowanie  technologii pozwalającej na osadzane ich po zakończaniu budowy obiektu.

 

Rys. 01. Konfiguracja pomieszczeń i układu wentylacji w schronie na polową armatę przeciwpancerną i ckm (niem. Pak und MG-Schartenstand). 1. Izba bojowa ckm sMG 08, 2. Izba bojowa polowej armaty przeciwpancernej lub zamiennie dla karabinu maszynowego MG 08, 3. magazyn amunicji, 4. Izba załogi, 5. Śluza przeciwgazowa, 6. Czerpnia powietrza, 7-9. Obrotowy zawór odcinające, 10-12. Filtrowentylator, 13-15 Jednokierunkowy zawór nadciśnieniowy, 16. Zawór odcinający przewód kominowy, 17. Wyjście ewakuacyjne, 18. Nisza oświetleniowa, 19. Blaszany stolik dla ckm na podstawie fortecznej.

7,92 mm karabin maszynowy MG 08/15 lub MG 34 bronił podejścia do wejścia i zapola schronu (Fot. 07). To dopracowane w 1936 roku rozwiązanie  było z powodzeniem stosowane w niemieckiej fortyfikacji stałej. Ściana z zewnętrzną strzelnicą została wzmocniona 3 cm płytą stalową 422 P01. W celu prowadzenia ognia ustawiano lekki karabin maszynowy MG 08/15 lub MG 34 w zewnętrznej strzelnicy obrony zapola w zastępczym zestawie mocującym (niem. Behelfsmäßiges Lager für Laffettenaufsatzstück). Wsporniki zestawu mocującego  zamocowano do ściany w czterech miejscach (cztery pary śrub) poniżej strzelnicy płyty stalowej 422 P01. Płyta ta [06] jest symetryczna względem poziomej osi, dlatego też predysponowano ją dla schronów podstawowych i dla ich „lustrzanych” odbić. Było to szczególnie istotne w przypadku wymogu położenia przeziernika do obserwacji pola walki dla dowódcy stanowiska bojowego po lewej stronie ciężkiego karabinu maszynowego. Wymiary gabarytowe płyty wynosiły 140 x 75 x 3 cm.

 

Fot. 07. Strzelnica obrony zapola. Po prawej stronie jedna z dwóch czerpni powietrza.

 

Fot. 08. Nisza z płytą stalową 57 P8, zamykającą strzelnicę obrony wejścia. Na ścianie została opisana jako „Pistolenscharte”.
Fot. 09. Nisza oświetleniowa, opisana na ścianie jako „Lampennische”.

Przeziernik, znajdujący się po lewej stronie stanowiska karabinu maszynowego (na fot. 07 po prawej stronie zdjęcia), umożliwiał dowódcy obserwację pola walki. Rozglifienie otworu obserwacyjnego uzależnione było od wymaganego pola obserwacji dla danego obiektu. Minimalne wykonano w przypadku schronu Sp. 68 pod Bolejnami. Pole obserwacji ograniczone było przez ukształtowanie terenu (Fot. 05). Prawie dwukrotnie większe rozglifienie wykonano w obiekcie Sp. 53 pod Mielnem lub w schronie Sp. 5 w Starych Jabłonkach (Fot. 14).

Wejście do schronu zamykane było stalowymi drzwiami. Zastosowano drzwi 14 P7 [07] z lukiem ewakuacyjnym (niem. Stahltür mit Mannloch), które należały do najlepiej opracowanych i najczęściej stosowanych w niemieckich obiektach fortyfikacji stałych. Pancerz został zatwierdzony do stosowania w 1934 roku przez Urząd ds. uzbrojenia (niem. HWA – Heereswaffenamt). Dodatkowym zabezpieczeniem wejścia była wewnętrzna strzelnica dla broni ręcznej (Fot. 10), wykonana w ścianie śluzy przeciwgazowej. W przypadku 10 schronów na Pozycji Olsztyneckiej zastosowano płytę stalową ze strzelnicą 57 P8 (niem. Gewehrschartenverschluss). Na ścianie schronu została opisana jako „Pistolenscharte” (Fot. 08).

Fot. 10. Wejście do schronu z ościeżnicą drzwi 14 P7. Po prawej stronie jedna z dwóch czerpni powietrza. W osi wejścia widoczna jest strzelnica obrony wejścia.

 

Fot. 11. Izba bojowa dla armaty przeciwpancernej Pak lub zamiennie dla ckm MG 08. Płyta stalowa 473 P2 ze strzelnicą jest zdekompletowana. Brak zasuw z prowadnicami dla (od lewej) otworu do celowania, strzelnicy i przeziernika do prowadzenia obserwacji.

 

Fot. 12. Archiwalne zdjęcie drzwi 722 P3 z lat dziewięćdziesiątych zeszłego stulecia w schronie Sp. 96 w Witramowie (Fot. DaSk).

 

Fot. 13. Drzwi stalowe 722 P3 schronu Sp. 96. w Witramowie. Zdjęcie z 2004 roku.

 

Fot. 14. Zewnętrzna strzelnica obrony wejścia w schronie dla ciężkiego karabinu maszynowego i polowej armaty przeciwpancernej Pak. (niem. Pak und MG-Schartenstand).

 

Mocowanie stalowej płyty 473P2 w izbie bojowej dla 3,7 cm armaty przeciwpancernej

 

Fot. 15. Widok schronu Sp. 63 w Czarnym Piecu (Pozycja Olsztynecka) z odrzuconą częścią czołową w wyniku eksplozji ładunków w izbie bojowej dla polowej armaty przeciwpancernej. Płyta 473 P2 , chroniąca stanowisko bojowe nie była kotwiona do bryły schronu.

 

Fot. 16. Odrzucona czołowa część izby bojowej dla polowej armaty przeciwpancernej w Czarnym Piecu.

 

Fot. 17. Widok stropu schron Sp. 96 w Witramowie z zalaną betonem szczeliną technologiczną do osadzenia płyty.

 

 

Projekt izby bojowej dla 3,7 cm polowej armaty przeciwpancernej został prawdopodobnie zmodernizowany na przełomie 1938 i 39 roku. Izba bojowa otrzymała nowo opracowaną płytę stalową 473 P2 o 30 stopniowym-niesymetrycznym sektorze ostrzału. Płyta ta została wprowadzona na uzbrojenie w 1938 roku. Izba bojowa miała być zamykana drzwiami stalowymi 722 P3, które zostały wprowadzone na uzbrojenie w 1939 roku. Niemiecka armia znana była z sprawnej organizacji i wyjątkowo dobrej współpracy z przemysłem. Nie mniej wcześniej podane informacje, dotyczące wprowadzenia na stan uzbrojenia elementów wyposażenia izby bojowej dla armaty przeciwpancernej oraz podawany przez źródła termin budowy obiektów [03], wymusiły przeprowadzenie analizy konstrukcji schronu.

Schrony dla 3,7 cm polowej armaty przeciwpancernej i ciężkiego karabinu maszynowego (niem. Pak und MG-Schartenstand) były wznoszone na terenie Prus Wschodnich. Autor niniejszego opracowania przeprowadził analizę wybranych obiektów tego samego typu na terenie Pozycji Olsztyneckiej i Giżyckiego Rejonu Umocnionego. W przypadku Pozycji Olsztyneckiej zbadano konstrukcję schronu Sp. 96 z Witramowa oraz schronu Sp. 63 z Czarnego Pieca. W obu przypadkach izba bojowa dla 3,7 cm polowej armaty przeciwpancernej została wzniesiona tak, aby płytę 473 P2 chroniącą stanowisko, można było osadzić w każdym późniejszym terminie. Pancerz miał być wsunięty pionowo z góry na żądane miejsce poprzez szczelinę technologiczną. Pozostawiono ją w stropie podczas betonowania schronu. Po wsunięciu płyty, ustawieniu zgodnym z wymaganiami planu ogni, szczelina zalewana była betonem (Fot. 17). Płyta, osadzona opisywaną metodą, nie była kotwiona do bryły schronu (Fot. 18). Montaż zamknięcia otworów obserwacyjnych i strzelnicy wykonywano po osadzeniu pancerza. W schronie w Czarnym Piecu niewłaściwie uformowano zarys szczeliny dylatacyjnej. Miejsce osadzania płyty zostało dodatkowo osłabione przez występ, zapobiegający przemieszczaniu się obu części schronu, co prezentuje Fot. 18. Eksplozja odrzuciła czołową część izby bojowej. Przełom nastąpił w najsłabszym miejscu – w miejscu osadzenia płyty. Z przeprowadzonych badań terenowych wynika, że w momencie rozpoczęcia budowy obu izb bojowych nie dostarczono wymaganych płyt 473 P2.
W przeciwieństwie do Pozycji Olsztyneckiej, większość schronów Giżyckiego Rejonu Umocnionego została wysadzona. Czytelne bryły schronu dla 3,7 cm polowej armaty przeciwpancernej i ciężkiego karabinu maszynowego zachowały się w pobliżu miejscowości Wejdyki i Martiany. W obu przypadkach płyta, chroniąca stanowisko bojowe armaty polowej, została standardowo osadzona podczas wznoszenia konstrukcji żelbetowej izby bojowej. Zamocowano ją za pomocą kotw do bryły schronu.

 

 

Fot. 18. Widok izby dla polowej armaty przeciwpancernej pozbawionej części czołowej. 1. Występ zapobiegający przemieszczaniu się wybudowanych części schronu, 2. Ściana boczna o zmniejszonej grubości, 3. Ściana boczna schronu o typowej grubości.

 

Fot. 19. Widok izby bojowej dla przeciwpancernej armaty od strony zapola. Strzałką zaznaczono miejsce na nisze technologiczne do późniejszego osadzenia drzwi 722 P3.

 


[01] – Konstrukcje tego typu określane były również jako „MG-Schartenstand mit Pak-Kasematte” lub „MG-Schartenstand mit angebauten Pak-Schartenstand”. W pierwszym przypadku nazwa stanowiska bojowego dla armaty ppanc. nie spełnia definicji określającej kazamatę przed i po 1938 roku.  W drugim przypadku nazwa sugeruje dobudowanie kazamaty, kiedy to ona była już w pierwotnych planach schronu.
[02] – wzniesiono 11 schronów bojowych w tym 10 schronów według tego samego projektu i jeden w pobliżu miejscowości Wikno (Sp. 97) o odmiennej konstrukcji i uzbrojeniu.
[03] – Kurt Burk, „Die deutschen Landesbefestigungen im Osten 1919-1945, Biblio Verlag, Osnabrück 1993, str. 57.
[04] – więcej w opracowaniu „Stahl- Schartenplatte 7P7 – Płyta stalowa ze strzelnicą 7 P7
[05] – Podobne rozwiązanie otrzymały schrony wznoszone od 1940 roku na Pozycji Pisy – pozycji budowanej wzdłuż nowej granicy między Trzecią Rzeszą a ZSRR. Granica wytyczona zgodnie z tajnym aneksem paktu Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowana po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni we wrześniu 1939 roku.
[06] – więcej w opracowaniu „Stahl- Schartenplatte 422 P01 – Stalowa płyta ze strzelnicą 422P01”
[07] – Drzwi stalowe 14P7 zostały opisane w „Drzwi stalowe 14 P7 z lukiem ewakuacyjnym (Stahltür mit Mannloch)

 

Autor niniejszego opracowania składa podziękowania
panom
Martinowi Büren i Arkadiuszowi Miturze.