Polskie schrony pozorne – uzbrojone na Górnym Śląsku (1938 r.)

Opracował:
Tomasz Zamysłowski

Franz Aufmann

Fot. 01. Imponujących rozmiarów strzelnica schronu pozornego – uzbrojonego, wykonana w żelbetonowej ścianie o grubości 1,0 metra (schron numer 117 [01], rejon miejscowości Maciejkowice).
Fot. 02. Schron pozorny – uzbrojony na prawym skrzydle schronu nr 34. Schron przeniesiony podczas budowy trasy N-S. W nowej lokalizacji nie wykonano nasypu ziemnego. Schron otrzymał farbomaskowanie, na temat którego zaistniała rozbieżność zdań. (schron nr 124, rejon miejscowości Nowa Wieś [02]).
Fot. 03. Schron pozorny – uzbrojony na prawym skrzydle schronu nr 34. Schron przeniesiony podczas budowy trasy N-S. Widoczna jest żelbetonowa konstrukcja schronu, gdyż w nowej lokalizacji nie wykonano nasypu ziemnego, typowego dla schronów pozornych.
Fot. 04. Widok zachowanych pozostałości po kopule pozornej (schron nr 127, rejon miejscowości Nowa Wieś).
Fot. 05. Zaczep do siatki maskującej osadzony w szczycie ściany schronu pozornego-uzbrojonego (schron nr 127, rejon miejscowości Nowa Wieś).
Fot. 06. Strzelnica broni ręcznej (schron nr 127, rejon miejscowości Nowa Wieś).
Fot. 07. Wejście do części bojowej schronu pozornego – uzbrojonego (schron nr 112, rejon miejscowości Brzeziny).
Fot. 08. Schron pozorny-uzbrojony, jeden z czterech wybudowanych w rejonie miejscowości Nowa Wieś w 1938 roku, a jedyny na Śląsku, który otrzymał gazoszczelna płytę pancerną (schron nr nr 126, rejon miejscowości Nowa Wieś).

Rozbudowa pozycji obronnej na Górnym Śląsku ograniczona została w 1938 roku do wzmacniania obrony tylko na szczególnie ważnych odcinkach. Zdecydowano się, zgodnie z zaleceniami zatwierdzonymi przez szefa Sztabu Głównego gen. bryg. Wacława Stachiewicza, na budowę szeregu schronów pozornych. Zadaniem schronów pozornych było utrudnienie rozpoznania rzeczywistych możliwości obronnych danego odcinka oraz rozproszenie sił i ognia artyleryjskiego w przypadku ataku. Podstawowym typem miał być schron pozorny – nieuzbrojony. Tylko w szczególnych przypadkach, w miejscach uznanych z niedostatecznie bronione, dopuszczana była budowa schronu pozornego – uzbrojonego.


Konstrukcja schronu pozornego – uzbrojonego

Schrony pozorne – uzbrojone, wzniesione w 1938 roku na Górnym Śląsku składały się z dwóch części, bojowej i pozoracyjnej. Pierwsza część obejmowała izbę bojową o małej kubaturze. Część pozoracyjna ograniczała się do przedłużonej do 8,0 metrów ściany tylnej i poprzecznej, krótkiej ściany bocznej. Obie ściany wraz z podtrzymywanym przez nie nasypem ziemnym miały pozorować istnienie obiektu bojowego o dużej kubaturze. Krótka ściana boczna usztywniała konstrukcję podtrzymującą narzut ziemny. W szczycie ściany mogły być osadzone zaczepy do mocowania siatki maskującej lub lin podtrzymujących maskujące maty. Bojową funkcję schronu miała potwierdzać imitacja kopuły pancernej, ustawiona na stropie. Podobnie jak polskie obiekty bojowe, schrony pozorne otrzymały barwny kamuflaż.

W tylnej ścianie wykonano dwa otwory wejściowe. W części pozornej zastosowano lekkie drzwi o konstrukcji drewnianej wzmocnione blachą. W części pozornej mogło być wykonane małe pomieszczenie o drewnianej konstrukcji. W przeciwnym przypadku otwór wejściowy był zamurowywany lub zabezpieczony deskami szalunkowymi. Pomieszczenie to wykorzystywano do przechowywania narzędzie saperskich. Służyły do prac związanych z naprawą maskowania, zasieków, okopów lub usuwania zbędnej zieleni. Tym samym niejako wymuszały na obsadzie danego odcinka przemieszczanie się do części pozornej w celu pobrania narzędzi. Czynności te uwiarygodniały schron jako wypełni bojowy, szczególnie podczas obserwacji z powietrza (wydeptane przez żołnierzy ścieżki sugerowały, że obiekt jest użytkowany i obsadzony załogą).

Wejście do części bojowej zabezpieczały lekkie, dwudzielne drzwi stalowe. Izba bojowa, o podstawie prostokąta o wymiarach 1,5 x 2,0 metra, posiada na dłuższej ścianie, centralnie umieszczony duży otwór strzelniczy o wymiarach 80 x 50 cm (szerokość x wysokość) w świetle. Zastosowane rozwiązanie nie było optymalnym rozwiązaniem, szczególnie dla schronów prowadzących ogień czołowy. Strzelnica otrzymała profil przeciwrykoszetowy, symetryczny względem płaszczyzny poziomej i pionowej (płaszczyzny przecinają się osi strzelnicy). Dla ściany o grubości 60 cm kąt rozglifienia wynosi około 390 w płaszczyźnie pionowej, co było wyjątkowo dużą wartością. Oznaczało to, że przy symetrycznym rozglifieniu strzelnicy można było uzyskać kąt ostrzału od -19,50 do + 19,50. Dla porównania w obiektach bojowych fortyfikacji stałych wynosił on od -150 do + 100. W płaszczyźnie poziomej rozglifienie wynosiło około 670.

Strzelnica była zabezpieczona  dwuskrzydłowym zamknięciem, wykonanym z stalowej blachy o grubości zaledwie 16 mm. Otwór obserwacyjny, zamykany zasuwą, umożliwiał kontrolę przedpola. Konstrukcja pancerza o skrzydłach otwieranych do środka izby, wymuszała zastosowanie mobilnego uzbrojenia. Te wymagania mógł spełnić  ręczny karabin maszynowy na dwójnogu lub równie prawdopodobnie ciężki karabin maszynowy na podstawie polowej, ustawiany na drewnianym stole przy strzelnicy.

Podczas prowadzenia ognia z karabinu maszynowego, wydzielające się gazy prochowe bardzo szybko wypełniały izbę bojową. Schrony nie zostały wyposażone w zredukowane do minimum układu napowietrzania, zapewniający szybką wymianę powietrza. Nie wykonano również taniej w budowie i praktycznie bezobsługowej wentylacji grawitacyjnej. Problemem były też łuski zalegające na posadzce schronu podczas prowadzenia ognia, gdyż nie przewidziano możliwości zbierania ich do hermetycznego pojemnika, jak w przypadku stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej w obiektach fortyfikacji stałej. Minimalną wymianę powietrza zapewniała wyjątkowo duże strzelnica. Istotne znaczenie miałyby badania przeprowadzone w schronie pozornym – uzbrojonym o numerze 126 w rejonie Nowej Wsi. Podjęto starania w tej sprawie. Schron ten, jako jedyny otrzymał dużą płytę pancerną o grubości 80 mm ze strzelnicą. Ten pancerz, opracowany dla schronów wznoszonych w 1939 roku, był konstrukcyjnie  przewidziany jako gazoszczelny.

Część wybudowanych w 1938 roku schronów pozornych – uzbrojonych, które w planie ogni prowadziły ogień boczny, otrzymało dodatkową strzelnicę dla broni ręcznej. Pozwalała również na prowadzenie w ograniczonym zakresie obserwacji przedpola schronu. Wykonywano ją w zależności od indywidualnych potrzeb na różnej wysokości względem poziomu stropu w ścianie czołowej. Jednocześnie główna strzelnica była przesunięta lekko w stronę ściany z wejściem.

Koncepcja izby bojowej schronu pozornego – uzbrojonego została również wykorzystana przy projektowaniu pierwszych lekkich schronów bojowych. Jeden z trzech takich obiektów o numerze 130 został wybudowany w celu uzupełnienia planu ogni pozycji obronnej punktu oporu „Szyb Artura”. Schron składa się z dwóch izb bojowych. Osie sektorów ognia tworzą kąt prosty. Do schronu prowadzi jedno wejście, zabezpieczone lekkimi, dwudzielnymi drzwiami. Ciekawostką może być fakt, że obiekt o tak małej kubaturze i został wyposażony w wyjcie ewakuacyjne. Przewidziano również możliwość ogrzewania schronu. W stropie wykonano instalację kominową.


Rozpoznanie lokalizacji i przeznaczenia schronów pozornych

Szacuje się, że w 1938 roku wybudowano łącznie 33 schrony pozorne. Miały dezinformować nieprzyjaciela co do rzeczywistej ilości i możliwościach obronnych rozpoznanych obiektów. Zdania fortyfikatorów były podzielone, czy ta funkcja schronów pozornych sprawdzi się na terenie  wysoce zurbanizowanym, przygranicznym i zamieszkałym przez dużą populację ludności o niemieckim pochodzeniu. Zlokalizowane i rozpoznane przez niemiecki wywiad fortyfikacje zostały scharakteryzowane w studium na temat polskiej fortyfikacji pt. „Die polnische Landesbefestigung”, które zostało wydane na własne potrzeby przez Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych w czerwcu 1939 roku. Opracowano mapy, na których zdecydowana większość schronów pozornych została prawidłowo zlokalizowana, ale nie rozpoznana do momentu ataku III Rzeszy na Polskę we wrześniu 1939 roku pod względem ich przeznaczenia. Ich odporność na ostrzał została  przez niemieckich wywiadowców określona jako „Bombensicher”, czyli miała gwarantować wytrzymałość na wszelkie uderzenia  pocisków i bomb. Klasa odporności polskich schronów pozornych – uzbrojonych została zawyżona. Porównywanie odporności na ostrzał polskich i niemieckich obiektów jest utrudnione, gdyż w polskie schrony w przeciwieństwie do niemieckich, posiadały zróżnicowaną grubość ścian.

Biorąc pod uwagę tylko grubości ścian wybudowanych obiektów pozornych-uzbrojonych, w tym łatwą do zidentyfikowania przez niemieckich wywiadowców 100 cm grubość ściany ze strzelnicą, a wykonaną w części obiektów, możemy mówić w najlepszym przypadku o odporności B1 (niem. Schußsicherheit).  Natomiast uwzględniając występującą również 60 centymetrową grubość żelbetonowej ściany ze strzelnicą, szacuje się odporność obiektu na ostrzał odpowiadającą niemieckiej klasie „C” (niem. Splittersicherheit), czyli zabezpieczającej od uderzeń odłamków małych i średnich kalibrów. Należy zaznaczyć, że trzon niemieckich pozycji obronnych z lat trzydziestych zeszłego wieku stanowią schrony bojowe o klasie odporności C i B1. Tylko w uzasadnionych przypadkach dopuszczano do budowy obiektów o odporności B na ostrzał, w klasie wyższej niż wspomniana wcześniej B1. Na około 270 kilometrach Pozycji Pomorskiej wybudowano zaledwie osiem schronów bojowych w klasie odporności B na ostrzał, jeżeli nie weźmie się pod uwagę pojedynczych obiektów wchodzących w skład grup warownych. Dlatego też można przyjąć, że żelbetonowa konstrukcja polskich schronów pozornych-uzbrojonych z 1938 roku, przy uwzględnieniu przydzielonych zadań bojowych i otrzymanego wyposażenia, została wykonana w zbyt dużej odporności na ostrzał.

Na niemieckiej mapie, z zaznaczonymi lokalizacjami polskich schronów na Górnym Śląsku, tylko dwa zostały określone jako pozorne (niem. Scheinanlage). Należy przyznać, że została rozpoznana funkcja wczesnych polskich schronów pozornych, wybudowanych w rejonie miejscowości Kamień w 1936 roku, a nie wznoszonych w 1938 roku. Obiekty te w żaden sposób nie nawiązują do rozwiązań zastosowanych w schronach pozornych – uzbrojonych o konstrukcji  z 1938 roku.


 

Fot. 09. Dwuskrzydłowe zamknięcie strzelnicy w schronie pozornym – uzbrojonym (schron numer 117, rejon miejscowości Maciejkowice).
Rys. 01. Lokalizacja schronów bojowych nr 34 i nr 35 oraz schronu pozornego-uzbrojonego C.
Rys. 02. Zarys terenu w wyznaczonych płaszczyznach na rys, 01 dla schronu bojowego „A” i „B” z zaznaczonym czerwono martwym polem ostrzału.

Przykład zastosowania schronu pozornego – uzbrojonego

Jednym z odcinków pozycji obronnej na Górnym Śląsku, wymagających  uzupełnienia w stanowiska ogniowe, uznano rejon miejscowości Nowa Wieś [02]. W 1937 roku wybudowano dwa schrony bojowe. Pierwszy z nich o numerze 34 [01] do ognia dwubocznego otrzymał dwa stanowiska ciężkich karabinów maszynowych w izbach bojowych, jedno w kopule pancernej oraz jedno stanowisko dla polowej armaty przeciwpancernej. Drugi obiekt do ognia jednobocznego o numerze 35  posiadał po jednym stanowisku ciężkiego karabinu maszynowego w izbie bojowej i kopule pancernej. Schrony bojowe nr 34 i 35 oddalone są od siebie o około 530 metrów, co przy zasięgu ognia skutecznego ciężkiego karabinu maszynowego rzędu 800 metrów, nie jest ekstremalną odległością.

Odcinek obrony pomiędzy schronami nadzorowany był przez stanowiska bojowe schronu nr 34. Stanowisko 37 mm armaty przeciwpancernej oraz ciężki karabin maszynowy w strzelnicy „A” prowadził ogień w kierunku przedpola schronu nr 35. Obronę, ale tylko w prawej części sektora karabinu maszynowego w strzelnicy „A”, mogło wspierać stanowisko ckm w kopule bojowej poprzez lewą strzelnicę. Schron nr 35 do ognia jednobocznego ze strzelnicą ckm o osi w kierunku południowo-wschodnim miał możliwość obrony przedpola przez stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego w kopule.


Opis do rys. 01.  Zaznaczono położenie schronów bojowych nr 34 (na planie „A”), 35 (na planie „B”), wzniesionych w 1937 roku oraz schronu pozornego-uzbrojonego nr 125. Czarnymi liniami oznaczono sektor ostrzału ze strzelnicy „A” schronu 34, niebieskimi dla schronu nr 35 oraz kierunek ognia ze schronu pozornego-uzbrojonego „C”, wybudowanego w 1938 roku. Do analizy sektora ognia strzelnicy „A” schronu nr 34 mapę topograficzną 1958-61 skala 1:5000 Orsip 2.


W 1938 roku, w celu wzmocnienia pozycji obronnej wzniesiono aż cztery schrony pozorne – uzbrojone, w tym jeden o numerze 125 [01] pomiędzy schronami 34 i 35. Na rys. 01 – planie sytuacyjnym otrzymał oznaczenie „C”. Został wzniesiony w odległości około 290 metrów od schronu nr 34 w kierunku południowo-wschodnim.

W celu sprawdzenia zasadności wybudowania obiektu pozornego – uzbrojonego została przeprowadzona analiza ognia karabinu maszynowego, prowadzącego ogień z południowej strzelnicy „A” schronu nr 34. Teren pomiędzy obiektami nr 34 i 35  nie uległ na przestrzeni ostatnich lat radykalnym zmianom. Lokalizacja schronów oraz wysokość położenia obu obiektów została zweryfikowana zgodnie z numerycznym modelem ukształtowania terenu, dostępnym na Geoportalu.

Wyznaczono przewidywany kierunek osi strzelnicy „A” schronu nr 34. W płaszczyznach wyznaczających sektor ostrzału oraz w osi strzelnicy „A” wykonano profil terenu w celu określenia pół martwych. Wyniki przedstawiono na rys. 02. Schron nr 34 może z powodzeniem prowadzić ogień zaporowy na przedpole schronu nr 35. Na dystansie do 250 metrów we wschodniej części, do 420 metrów w części centralnej mogła być stawiania niezwykle skuteczna płaska zapora ogniowa. W podobny sposób mogła być prowadzona obrona w części zachodniej sektora (A-c), jeżeli lekkie spiętrzenie gruntu w odległości około 225 metrów od strzelnicy powstało w okresie powojennym.


Opis do rys. 02. Oś pozioma na rysunku określa odległość od strzelnicy „A” schronu nr 34, od strzelnicy „K” w kopule schronu nr 34, od strzelnicy „B” w kopule schronu nr 35 w metrach. Oś pionowa określa wielkość obniżenia terenu w metrach. Czerwonym kolorem oznaczono zarys terenu, znajdujący się w martwej strefie ognia. Kolejno od góry:
– zarys terenu w osi A-a,
– zarys terenu w kierunkach pokrywających się, w osi A-b i K-b,
– zarys terenu w osi A-c.
– zarys terenu w osi B-d.


W sektorze ognia karabinu maszynowego w strzelnicy „A” zaistniało martwe pole wynikające z niekorzystnego ukształtowania terenu. W przypadku schronu nr 34 ogień z lewej strzelnicy kopuły [03], który pokrywał prawą część pola ostrzału strzelnicy ściennej „A” mógł tylko w nieznacznym stopniu zredukować martwe pole. Położenie strzelnicy w kopule przewyższa wprawdzie o około o 2,7 metra położenie strzelnicy ściennej, ale cofnięta jest do tyłu o około 5 metrów. Sektor ognia przecina  głęboki jar o trzech odnogach, każda ze stromymi zboczami i wąskim dnem z ciekiem wodnym. Powstałe pole martwe, w istotnej jego części, likwidowane było przez

Fot. 10. Lewo skrzydło schronu bojowego ze strzelnicą „A” dla broni maszynowej, a po prawej dla polowej armaty przeciwpancernej. Lewo skrzydło schronu bojowego ze strzelnicą „A” dla broni maszynowej, a po prawej dla polowej armaty przeciwpancernej. Schron otrzymał farbomaskowanie, na temat którego zaistniała rozbieżność zdań (schron nr 34, lokalizacja: rejon miejscowości Nowa Wieś).
Fot. 11. Prawa strzelnica ckm kopuły schronu „B”, prowadząca ogień w kierunku dwóch odnóg jaru i schronu pozornego-uzbrojonego „C” (schron nr 35, lokalizacja: rejon miejscowości Nowa Wieś).
stanowisko karabinu maszynowego w kopule pancernej schronu nr 35. Kierunek ognia z tej strzelnicy, położonej około 3,5 metra nad posadzką schronu, zaznaczono na planie sytuacyjnym strzałką koloru jasno niebieskiego B-d a wykonany zarys terenu na rys. 02. Ogień z wysoko położnej prawej strzelnicy kopuły schronu nr 35 znacznie lepiej pokrywa trudny do obrony sektor ostrzału z dwoma odnogami jaru niż ewentualne stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego do ognia bocznego w nisko położonej strzelnicy ściennej.  Należy zaznaczyć, że lokalizacja tego obiektu została wyjątkowo trafnie wybrana przez polskich fortyfikatorów w terenie trudnym do obrony. Stanowisko karabinu maszynowego w schronie-pozornym uzbrojonym likwidowało część pola martwego w jednej z trzech odnóg jaru pomiędzy schronami nr 34 i 35. Czynnie wspierało obronę odcinka.

W omawianym przypadku schron pozorny – uzbrojony został wybudowany zgodnie z wytycznymi zaakceptowanymi przez szefa Sztabu Głównego gen. bryg. Wacława Stachiewicza.


[01] – Przyjęto numerację schronów zgodną z Jerzy Sadowski, Wielki Leksykon Uzbrojenia, Obszar Warowny „Śląsk: cz. 2 Fortyfikacje, Tom 107 ISB 978-83-7945-638-3,

[02] – Wirek – Osada hutnicza włączona w 1924 roku do gminy Nowa Wieś. Powrót do pierwotnej nazwy Wirek nastąpił dopiero w 1948 roku wraz z utrzymaniem statutu miasta. Obecnie dzielnica Nowej Rudy.

[03] – Sektor ostrzału z lewej strzelnicy kopuły schronu nr 34 pokrywa prawą część sektora ostrzału ze strzelnicy ściennej „A”. Nie został zaznaczony na planie sytuacyjnym (Rys. 01) ze względu na konieczność zachowania jego przejrzystości.

Podziękowania dla pana Adama Lewana
za umożliwienie wykonania dokumentacji
fotograficznej schronu pozornego – uzbrojonego
nr 117 (rejon miejscowości Maciejkowice).