OPPK – schron do ognia bocznego na 45 mm armatę, ckm, z kopułą

Fot. 01. Linia Mołotowa. Dwukondygnacyjny schron na armatę przeciwpancerną i ckm (OPPK) do ognia bocznego, ze stanowiskiem ckm w orylonie i z osadzoną kopułą w stropie.

Zdjęcie 02 i rysunek 01 radzieckiej kopuły obserwacyjnej (Denkschrift über die Russische Landesbefestigungen).
Zdjęcie 02 i rysunek 01 rosyjskiej kopuły obserwacyjnej (Denkschrift über die russische Landesbefestigungen) [02].

Linia Mołotowa to nieformalna współczesna nazwa umocnień budowanych w latach 1940-41 wzdłuż nowej zachodniej granicy państwowej między ZSRR a III Rzeszą, wytyczonej zgodnie z zawartym paktem Ribbentrop – Mołotow a nieznacznie skorygowanej po podpisaniu traktatu o granicach i przyjaźni we wrześniu 1939 roku.

Po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku w Polsce niemieccy funkcjonariusze Wydziału rozpoznania obcych fortyfikacji (niem. Abteilung Auswertung fremder Landesbefestigungen) Sztabu Głównego przeprowadzili w latach 1939-40 inwentaryzację przejętych fortyfikacji. Efektem tej działalności jest opracowanie zatytułowane „Denkschrift über die polnische Landesbefestigung” a wydane w Berlinie w 1941 roku z adnotacją „Tajne”. Została sporządzona inwentaryzacja dzieł fortecznych z uwzględnieniem zachowanych polskich kopuł bojowych i obserwacyjnych. Określono grubości ścian pancerzy na 18-22  cm (w strefie narażonej na ostrzał), co odpowiadało ówczesnej niemieckiej klasie odporności na ostrzał B1-B. Zdecydowano się na przetopienie kopuł będących w trakcie procesu produkcyjnego. Podkreślono brak dokumentacji technicznej kopuł oraz  ich wyposażenia. Szacowano ewentualne koszty jej odtworzenia. Ilość pancerzy osadzonych w obiektach fortecznych określono na około 100 szt. Przeprowadzono kalkulację kosztów pozyskania złomu hutniczego do dalszego wykorzystania. Okazało się, że przy szacowanych nakładach  wynoszących 1 600 RM, pozyskanie polskich kopuł jako surowca wtórnego jest całkowicie nieopłacalne. Tak więc, zachowanie kopuł osadzonych w polskich schronach na Górnym Śląsku, zawdzięczamy między innymi obiektywnej i precyzyjnej kalkulacji niemieckich urzędników [1].

Podobne działania inwentaryzacyjne przeprowadzono również na wschodnich terenach Polski, zajętych przez ZSRR we wrześniu 1939 roku. Komisja pod przewodnictwem A. Panagsena rozpoznała wyjątkowo dokładnie polskie fortyfikacje obronne w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, budowane w okresie poprzedzającym działania wojenne. Wykonano dokumentację techniczną wybranych polskich obiektów fortecznych odcinka „Nowogród”.  Wyniki prac dotyczących zajętych fortyfikacji w Polsce i Finlandii zebrano w opracowaniu pt. „Развитие фортификационных форм по данным боевых действий в Финляндии и в Польше”. W późniejszym okresie polskie schrony z Nowogrodu, uszkodzone podczas działań obronnych we wrześniu 1939 roku,  poddano remontowi. Zostały włączone do pasa umocnień Zambrowskiego Rejonu Umocnionego na nowej granicy państwowej ZSRR.

Odmienne zasady postępowania przyjęto w stosunku do przejętych fortyfikacji na wschodnich terenach Polski, które po ustaleniu nowej granicy państwowej zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow, znalazły się na dalekim zapleczu. Już w 1939 roku Armia Czerwona przystąpiła do planowego wysadzania polskich schronów bojowych pododcinka „Czudel”. Główny Zarząd Inżynieryjny Armii Czerwonej, z braku udanych własnych konstrukcji kopuł (patrz zdjęcie 02 i rysunek 01 [02] więcej>>), podjął decyzję o wykorzystaniu polskich pancerzy. Na podstawie polskich danych o stanie pancerzy [03], przeszkód i łączności na 8 sierpnia 1939 roku, do wykorzystania było 58 kopuł bojowych i 61 obserwacyjnych osadzonych tylko w schronach Odcinka „Sarny”.

Zastosowanie polskich kopuł przewidziano głównie w schronach bojowych fortyfikacji stałych.  Podjęto decyzję  o sadzeniu kopuł w stropach schronów bojowych do ognia bocznego lub dwubocznego pierwszej linii obrony danego punktu oporu. Otrzymały je schrony, które zgodnie z oceną sowieckich fortyfikatorów nie posiadały skutecznej obrony przedpola.  Zadaniem pancerza, niezależnie od pierwotnego polskiego przeznaczenia, była ochrona stanowiska ręcznego karabina maszynowego lub obserwatora.

Opracowano również konstrukcję małych jednoizbowych schronów, w których stanowisko obserwatora miało mieścić się  w kopule.

Ze względu na zastosowanie w większości przypadków niegazoszczelnych kopuł, schrony bojowe musiały posiadać dodatkowe pomieszczenie chronione drzwiami gazoszczelnymi. Pełniło one rolę śluzy przeciwgazowej pomiędzy stanowiskiem bojowym w kopule a gazoszczelną częścią schronu.

Fot. 03. Linia Mołotowa. Dwukondygnacyjny schron na armatę przeciwpancerną i ckm (OPPK) do ognia bocznego, ze stanowiskiem ckm w orylonie i z osadzoną kopułą w stropie.

 

Fot. 04. Dwukondygnacyjny schron na armatę przeciwpancerną i ckm (OPPK) do ognia bocznego, ze stanowiskiem ckm w orylonie i z osadzoną kopułą w stropie.

 

Fot. 4a. Kopuła obserwacyjna z sześcioma otworami obserwacyjnymi ustawiona w otworze technologicznym sowieckiego schronu z Rawsko-Ruskiego Rejonu Umocnionego.

Rys. Schemat górnej kondygnacji schronu dla armaty przeciwpancernej i ckm (OPPK) do ognia bocznego i ze stanowiskiem ckm w orylonie. Na rysunku nie zaznaczono drugiej czerpni powietrza.
Rys. Schemat górnej kondygnacji schronu dla 45 mm armaty przeciwpancernej i ckm (OPPK) do ognia bocznego i ze stanowiskiem ckm w orylonie.

Nowe opracowania konstrukcji schronów bojowych (OPPK)

Na zlecenie Głównego Zarządu Inżynieryjnego Armii Czerwonej opracowano nowe konstrukcje schronów bojowych, a w niektórych przypadkach istniejące już projekty adaptowano do zmienionych wymagań technicznych. W nowo projektowanych schronach problem dostępu do kopuły został niemal wzorcowo rozwiązany. Dobrym tego przykładem może być dwukondygnacyjny schron dla armaty przeciwpancernej i ckm do ognia bocznego ze stanowiskiem ckm w orylonie  (Rys. 02). Do śluzy przeciwgazowej, oddzielającej kopułę od gazoszczelnej części schronu, wchodzi się  bezpośrednio z głównego korytarza górnej kondygnacji. W przypadku ogłoszenia alarmu bojowego, szybki dostęp do stanowiska bojowego w kopule jest możliwy również z izby załogi, która znajdowała się w dolnej kondygnacji. Łączność między dolnym a górnym poziomem schronu umożliwiał otwór w głównym korytarzu a przykrywany  gazoszczelna klapą z tłoczonej blachy.
Schrony bojowe o takiej konfiguracji pomieszczeń wchodziły w skład umocnień Rawsko – Ruskiego Rejonu Umocnionego. Polecam do zwiedzania bardzo dobrze zachowany dwukondygnacyjny schron dla armaty przeciwpancernej i ckm (OPPK) do ognia bocznego i ze stanowiskiem ckm w orylonie na Wielkim Dziale. Dodatkową atrakcją jest świetnie eksponowana kopuła obserwacyjna Zakładów Ostrowieckich.  Otwór technologiczny  nie wypełniono zbrojonym betonem  z powodu przerwania prac budowlanych. Więcej informacji o wspomnianej kopule jest w  temacie: Kopuła obserwacyjna Z.O. z 1936 roku. Kopuła leżała przewrócona w otworze technologicznych.  Kilka lat temu została ponownie postawiona w pozycji pionowej, ale nie zadbano aby stalowy podest został prawidłowo ustawiony. Jest lekko przesunięty względem kopuły. Nie jest możliwe wejście do kopuły.


 

Fot. 05. Linia Mołotowa. Jednokondygnacyjny schron na armatę przeciwpancerną i ckm do ognia bocznego (OPPK) z ckm w orylonie

 

 

 

 

Rys. 03. Schemat jednokondygnacyjnego schron dla armaty przeciwpancernej i ckm do ognia bocznego (OPPK) z ckm w orylonie [04].
Rys. 03. Linia Mołotowa. Schemat jednokondygnacyjnego schron na armatę przeciwpancerną i ckm do ognia bocznego (OPPK) z ckm w orylonie [04].
Rys. 04. Modyfikacja jednokondygnacyjnego schron dla armaty przeciwpancernej i ckm do ognia bocznego (OPPK) ze ze stanowiskiem bojowym ckm w orylonie w celu osadzenia polskiej kopuły. Położenie otworu technologicznego o zarysie ośmiokąta oznaczono przerywaną linią.
Rys. 04. Modyfikacja jednokondygnacyjnego schronu na armatę przeciwpancerną i ckm do ognia bocznego (OPPK) ze ze stanowiskiem bojowym ckm w orylonie w celu osadzenia polskiej kopuły. Położenie otworu technologicznego o zarysie ośmiokąta oznaczono przerywaną linią.

 


Adaptacja już istniejących konstrukcji schronów bojowych (OPPK)

Rysunek 03 prezentuje pierwotne rozwiązanie konstrukcyjne jednokondygnacyjnego schronu na armatę  przeciwpancerną i ckm  do ognia bocznego ze stanowiskiem bojowym ckm w orylonie. Obiekt tego typu, znajduje się w Zambrowskim Rejonie Umocnionym, w pobliżu miejscowości Dąbrowa lub w położonych na południe pobliskich Skłodach. Ten typ schronu jest przykładem nieoptymalnej adaptacji istniejącej już konstrukcji. Dostęp do stanowiska bojowego w kopule jest utrudniony. Wejście do śluzy gazoszczelnej pod kopułą zaprojektowano w wydzielonej części zaplecza technicznego schronu.

Schron z przygotowanym otworem technologicznym do osadzenia kopuły znajduje się na w pobliżu miejscowości Podemszczyzna (Rawsko-Ruski Rejon Umocniony). W przedniej obsypanej wałem ziemnym ścianie (w ścianie od strony spodziewanego ataku wroga), zaprojektowano dodatkowe pomieszczenie o wymiarach 0,7 m x 1,4 m. Spełniało rolę śluzy przeciwgazowej pomiędzy wyodrębnionym pomieszczeniem maszynowni a kopułą. Warunek gazoszczelności zapewniały lekkie stalowe drzwi o wewnętrznych wymiarach ościeżnicy 1,65 m x 0,65 m. Wejście do kopuły umożliwiały klamry osadzone w ścianie. Wokół otworu technologicznego na kopułę i śluzy przeciwgazowej zachowano wymagane grubości ścian po przez wydłużenie bocznej ściany schronu. Strop wokół kopuły został wzmocniony.

Rysunek 04 przedstawia modyfikację standardowego rozwiązania konstrukcyjnego schronu w celu osadzenia kopuły. Otwór technologiczny (w tym przypadku) ma zarys ośmiokąta foremnego (Fot. 06) i został oznaczony linią przerywaną na rysunku 04. Zdjęcie 07 prezentuje widok śluzy przeciwgazowej od strony otworu technologicznego. W górnej środkowej części znajduje się nisza amunicyjna. W przypadku osadzenia kopuły przykryta jest podestem wykonanym z walcowanej blachy stalowej o grubości 25-30 mm. Lekko po niżej, po prawej stronie zdjęcia, widoczny jest otwór o przekroju czworokąta na przewody napowietrzające.

Opisany wcześniej sposób adaptacji już zaprojektowanej konstrukcji schronu powtórzono również w przypadku jednokondygnacyjnego schronu na dwa ckm  (PPK) do ognia bocznego i stanowiskiem ckm w orylonie. Schron znajduje się w pobliżu miejscowości  Mosty Małe. (Rawsko – Ruski Rejon Umocniony).

Należy obiektywnie przyznać, że sowieccy fortyfikatorzy w obu opisywanych przypadkach wyjątkowo dobrze  wybrali położenie kopuły względem zarysu bryły schronu. Do minimum zostało ograniczone martwe pole ostrzału w kierunku przedpola dla stanowiska rkm.


Osadzanie kopuły

Zastosowanie kopuły wymagało tylko nieznacznego skorygowania procesu budowy schronu. Instrukcja dla wojsk inżynieryjnych, zatytułowana Fortyfikacje polowe (PF-39), Moskwa, Leningrad, 1941 (Наставление для инженерных войск. Полевые фортификационные сооружения (ПФ-39)», Воениздат-Стройиздат, Москва, Ленинград, 1941 г) określała harmonogram budowy i wyposażenia schronu. Składał się z 14 etapów a betonowanie pancerzy przeprowadzano w 7 etapie.

W przypadku przyjętej technologii budowy schronów przez radzieckich fortyfikatorów, szalowano dodatkowo otwór technologiczny w stropie w przewidywanym miejscu położenia kopuły. Przekrój poprzeczny takiego otworu mógł mieć kształt regularnego wielokąta lub zarys koła. W momencie uzyskania właściwej wytrzymałości konstrukcji żelbetowej budowanego schronu, w otworze technologicznym można było ustawić kopułę na wypoziomowanym stalowym podeście. Przestrzeń pomiędzy kopułą a otworem technologicznym wypełniano zbrojonym betonem.

Zastosowana metoda była porównywalna do stosowanej w fortyfikacji polskiej i francuskiej. Natomiast w fortyfikacji niemieckiej, uważana była za obejściową (zastępczą) i stosowana w przypadku opóźnień w dostawach pancerzy.

Radzieccy fortyfikatorzy nie zakładali konieczności kotwienia kopuły do bryły schronu. Przestrzeń pomiędzy zarysem otworu i kopuły wypełniana była zbrojonym betonem. Ponad strop obiektu wystawała tylko cylindryczna część pancerza ze strzelnicami.

 

Fot. 03. Otwór technologiczny dla kopuły pancernej w stropie schronu. Fot. 04. Widok śluzy przeciwgazowej od strony otworu technologicznego
Fot. 06. Linia Mołotowa. Otwór technologiczny dla kopuły pancernej w stropie schronu. Fot. 07. Widok śluzy przeciwgazowej od strony otworu technologicznego

 


 

 

[01] Vertragsnotizen für Chef Gen.St.d.H – Verschrottung polnische Panzertürme.

[02] Rosyjska kopuła dla obserwatora artylerii była wykorzystana w radzieckich Rejonach Umocnionych  pod koniec lat 20 i początku lat 30 zeszłego wieku. Znana jest pod oznaczeniem GAU (Главное артиллерийское управление).

[03] Na podstawie notatki  II oficera sztabu inspektora armii gen. Sosnkowskiego, mjr dypl. piech. Edwarda Ombacha GISZ I 302.4.1803 dotyczącej stanu pancerzy, przeszkód i łączności w umocnieniach Polesia według stanu na 8 VIII 1939 r.

[04] Schron występuje w katalogu konstrukcji typowych nr 5/40 jako obiekt nr 39. (Альбом №5/40 типовых сооружений с основными габаритными и огневыми схемами для посадки на местности» Проектно-конструкторского бюро Главного военно-инженерного управления Красной Армии, 1940-го года издания)