Kopuły pozorne w okresie międzywojennym

Opracował: Franz Aufmann
Fot. 01. Blok bojowy nr 1 małej grupy warownej Haut-Poirier Sektoru Ufortyfikowanego Sary (fr. secteur fortifié de la Sarre). Na pierwszym planie betonowa kopuła pozorna.

 

Fot. 02. Francuska kopuła pozorna – imitacja obserwacyjno-bojowej kopuły GFM model 1929 typ A, która została wykonana z cienkiej blachy stalowej.


Jedną ze skutecznych metod utrudniającym nieprzyjacielowi rozpoznanie rzeczywistego uzbrojenia obiektu fortyfikacyjnego było w okresie międzywojennym skuteczne maskowanie. W praktyce równie dobrze sprawdzała się metoda wyeksponowania niektórych elementów uzbrojenia. Dzieła fortyfikacji zaczęto wyposażać w strzelnice, kopuły lub wieże pozorne. Ten sposób dezinformacji z powodzeniem stosowano w dziełach europejskiej fortyfikacji stałej okresu międzywojennego. Kopuły pozorne, bardziej wyeksponowane, skupiały na sobie uwagę obserwatorów  i absorbowały siły i środki do zwalczania stanowisk bojowych chronionych pancerzami. Elementem charakterystycznym obiektów fortyfikacji Linii Maginot były kopuły bojowe i obserwacyjne. Fakt ten potwierdza ponad 1000 egzemplarzy kopuł obserwacyjno-bojowych GFM model 1929 typ A (fr. cloche guetteur et fusil-mitrailleur Modele 1929 type A) osadzonych w dziełach francuskiej fortyfikacji stałej. W celu dezorientacji nieprzyjaciela wykonano stalowe i betonowe kopuły pozorne. Zdjęcie 01 prezentuje blok bojowy nr 1 małej grupy warownej  Haut-Poirier  (fr. Petit ouvrage Haut-Poirier), wzniesionej w 1938 roku w sektorze ufortyfikowanym Sary (fr. secteur fortifié de la Sarre).

 

Fot. 03. Tylko z bezpośredniej odległości można było rozpoznać kopuły pozorne. Strop schronu C60 -Edling Nord (podsektor Burtoncourt, sektor ufortyfikowany Boulay) do ognia bocznego z jedną obserwacyjno-bojową kopułą model 1929 typ A i z kopułą pozorną na pierwszym planie. Dokumentacja schronu zatwierdzona 6 października 1930 r. przez CORF.

 

Fot. 04. Polski schron bojowy nr. 39 do ognia czołowego z kopułą pozorną (próba rekonstrukcji), wzniesiony w 1937 roku w Świętochłowicach (obecnie na terenie parku „Heiloo” przy skrzyżowaniu ulic Zubrzyckiego i Powstańców).

 

 

Fot. 06. Jedna z dwóch betonowych kopuł pozornych wykonanych przy rozbudowie łącznikowego punktu oporu „Kamień” w 1936 roku. Obecnie znajduje się na terenie działek pracowniczych. (Fot. Andrzej Krupnik).


Na pierwszym planie znajduje się betonowa kopuła pozorna. Ówczesne możliwości technologiczne francuskich zakładów umożliwiały wykonanie kopuł pozornych również z cienkościennej stalowej blachy (Fot. 02). Nawet dla doświadczonego obserwatora na stanowisku oddalonym o kilka setek metrów, dysponującego  świetnym sprzętem optycznym firmy Zeiss, kopuły GFM i ich pozorne odpowiedniki (Fot. 03) o standardowym kamuflażu były praktycznie nierozróżnialne.


Kopuły pozorne w polskiej fortyfikacji okresu międzywojennego

Polscy fortyfikatorzy również z powodzeniem stosowali kopuły pozorne. Zdjęcie zrzuconej ze stropu obiektu polskiej kopuły pozornej oraz  schronu pozornego z kopułą zostało wykonane przez funkcjonariuszy „Wydziału rozpoznania obcych fortyfikacji” (niem. Abteilung Auswertung fremder Landesbefestigungen) po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku. Zazwyczaj ustawiano je na stropach  obiektów bojowych. Przykładem takiego zastosowania kopuł pozornych może być schron bojowy nr. 39 na trzy ckmy do ognia czołowego, wzniesiony w 1937 roku w Świętochłowicach (obecnie na terenie Parku Heiloo przy skrzyżowaniu ulic Zubrzyckiego i Powstańców).

Nowatorskim projektem, zapoczątkowanym przez polskich fortyfikatorów w 1936 roku i kontynuowanym z powodzeniem ponownie w 1938 roku, były nowe konstrukcje schronów pozornych. Schrony te mogły być również wyposażone w kopuły pozorne. W ramach rozbudowy łącznikowego punktu oporu „Kamień” w 1936 roku wzniesiono dwa tego typu schrony. Zaprojektowano je na planie trapezu prostokątnego. Za podstawą trapezu przyjęto tylną ścianę schronu z dwoma wejściami o całkowitej długości 7,5 metra. Lewa ściana schronu o długości około 4 metrów była prostopadła do tylnej. Po prawej stronie ściany czołowej, wykonano betonową kopułę o średnicy około 1,6 metra. Na obwodzie kopuły umieszczono trzy nisze, które miały sugerować istnienie strzelnic o przekroju prostokąta. Dodatkowy otwór, niestandardowy dla polskich kopuł, wykonano w czaszy, w pionowej osi betonowej imitacji pancerza.
Dwa schron pozorne łącznikowego punktu oporu „Kamień” przetrwały działania wojenne w bardzo dobrym stanie. Obecnie znajdują się na terenie działek pracowniczych w Kamieniu (aktualnie jedna z dzielnic Piekar Śląskich) przy ulicy Partyzantów.


Fot. 07. Niemieckie kopuły pozorne przy drodze Kaława – Wysoka (Fot. Rafał Marcinkiewicz).

 

Fot. 09. Niemiecka betonowa kopuła pozorna od strony zapola (Fot. Łukasz Drzensla).
Fot. 08. Niemiecka betonowa kopuła pozorna od strony przedpola (Fot. Łukasz Drzensla).

 

Scheinkuppel – niemiecka kopuła pozorna

Przy drodze z Kaławy do Wysokej, w odległości około 1200 metrów na zachód od linii rowu przeciwpancernego, znajdują się z dala widoczne kopuły. Wyglądem zewnętrznym przypominają charakterystyczne sześciostrzelnicowe kopuły pancerne 20P7 z dwoma stanowiskami na karabin maszynowy, osadzane w stropach pobliskich schronów nieukończonego Frontu Fortecznego Łuku Odry i Warty (niem. Festungsfront Oder-Warthe-Bogen). Kopuły zostały ustawione w 1944 roku w ramach prac przygotowawczych do obrony. W fortyfikacji określa się je jako kopuły pozorne (niem. Scheinkuppel). Miały utrudnić rozpoznanie pozycji obronnej. Ich podstawowym celem było wprowadzenie w błąd nieprzyjaciela co do lokalizacji i ilości obiektów obronnych. Sugerowały położenie kolejnego obiektu fortyfikacyjnego, którego zadaniem była obrona drogi Kaława-Wysoka. W rzeczywistości obrona tej drogi była w 1944 roku całkowicie nieskuteczna. Budowa schron bojowego Pz.W. 718 o lokalizacji około 240 metrów kierunku północnym od drogi, nie została wykonana. Dwa najbliższe obiekty Pz.W 717 i Pz.W. 719, oddalone od siebie o około 1100 m dysponowały zbyt małą siłą ognia w przypadku frontalnego ataku wroga.

Kopuły zostały wykonane z betonu. Ściany o zmiennej grubości mogły spełniać wymagania najniższej klasy odporności na ostrzał „C” – określanej jako odłamkoodpornej. W przeciwieństwie do wcześniej zaprezentowanych francuskich i polskich kopuł pozornych opisywane niemieckie kopuły zostały wyposażone w 4 otwory strzelnicze. Umieszczono je na wysokości około 135 cm nad poziomem  posadzki [01], co pozwalało na prowadzenie skutecznej obrony przy pomocy broni ręcznej. Rozstawione co 60 stopni na obwodzie kopuły, mogły również służyć do prowadzenia obserwacji. Sektor obserwacji, mierzony w płaszczyźnie poziomej nie był większy niż 60 stopni. Otwory strzelnicze posiadały drewniane zamknięcia o kulistym kształcie.  Średnica wewnętrzna kopuły na wysokości strzelnic wynosi 220 cm a wysokość umożliwiała przyjęcie postawy stojącej. Do kopuły prowadziło jedno bezpośrednie wejście. Prawdopodobnie było zabezpieczone drewnianymi drzwiami, wzmocnionymi stalową blachą.


[01] – pomiar do osi strzelnicy.