W nielicznych schronach broni maszynowej o odporności B1, wzniesionych w 1934 roku na Pozycji Pomorskiej, przewidziano stanowisko ogniowe umieszczone w kopule. Niemieccy planiści, zwolennicy stosowania kopuł, zwracali uwagę na istotną zaletę tego typu pancerza. Strzelnice kopuł dostępnych w 1934 roku, umożliwiały prowadzenie ognia w sektorze od 68 stopni z każdej z 2 strzelnic kopuły 3a P7. Kopuła ta została przyjęta na uzbrojenie 12.03.1934 roku. Sceptycy zwracali uwagę na wysoki koszt zastosowanego rozwiązania oraz podkreślali brak skutecznej obrony przy pomocy tylko jednego ciężkiego karabinu maszynowego tak szerokiego sektora ostrzału.
Poszczególne projekty schronów ze stanowiskiem ogniowym w kopule różniły się zastosowanymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi. W konstrukcjach z 1934 roku dwu lub trójstrzelnicowa kopuła osadzana była głównie w wzdłużnej osi obiektu. Przyjęto zasadę, że osadzona kopuła nie przewyższała zarysu stropu schronu. Bryła obiektu osłaniała ją w znacznym stopniu przed bocznym i tylnym ostrzałem. Przestrzeń bojową z małym przedsionkiem oraz korytarz prowadzący do izby gotowości bojowej wydzielano za pomocą dwudzielnych drzwi o tej samej konstrukcji [01]. Wszystkie wymienione elementy wyposażenia nie były ujęte w katalogu konstrukcji typowych Panzeratlas nr 1. Można się o tym przekonać jedynie poprzez wykonanie pomiarów zachowanych odcisków ościeżnic. Takie rozwiązanie otrzymały dwa schrony z kopułami bojowymi z trzech wzniesionych w 1934 roku na odcinku pomiędzy jeziorem Dołgie, położonym na wschód od Szczecinka a Jeziorem Cieszęcino, leżącym na północ od Białego Boru. Wszystkie z wymienionych obiektów wykonano w klasie B1 odporności na ostrzał.
Opis do rys. 01.
1. Kopuła bojowa z przedsionkiem, 2. Korytarz, 3. Izba gotowości bojowej lub pomieszczenie dla załogi, 4. Śluza przeciwgazowa, 5. Wyjście ewakuacyjne, 6. Przewód wentylacyjny z zasuwą, 7. Przewód kominowy z zasuwą, 8. Nisza oświetleniowa, 9. Wewnętrzna strzelnica obrony wejścia.
Pierwszy ze schronów o sygnaturze B.4 wybudowano na stoku wzgórza, dominującego nad zachodnią częścią Białego Boru. W sektorze ognia ciężkiego karabinu maszynowego znalazł się przesmyk miedzy jeziorami z ważnym skrzyżowaniem szlaków komunikacyjnych. Droga prowadząca od granicy z Polską do Koszalina krzyżowała się z równie ważną drogą z Białego Boru do Szczecinka. Drugi ze schronów o sygnaturze D.1 z kopułą pancerną wzniesiono z kopułą pancerną położony po wschodniej stronie Jeziora Dołgie. Należy podkreślić, że lokalizacja obiektu została wyjątkowo dobrze wybrana przez niemieckich planistów. W sektorze ostrzału stanowiska ogniowego w kopule zalazła się strefa przybrzeżna i tafla jeziora rozdzielająca pozycje obronne. Do dzisiaj zachował się częściowo zarys wykonanej równi ogniowej.
W przypadku trzeciego schronu bojowo- obserwacyjnego o sygnaturze D.49 zastosowano zredukowaną do minimum śluzę. Miała zapobiegać przenikaniu gazów prochowych z przestrzeni bojowej do izby załogi. Długość śluzy odpowiadała grubości ściany działowej. Wydzielano ją przy pomocy ciężkich dwudzielnych drzwi (od strony części bojowej) i lekkich drzwi gazoszczelnych.
Uwagę badaczy niemieckiej fortyfikacji zwraca uwagę różnorodność rozwiązań strefy wejścia do schronów, mimo że wszystkie omawiane obiekty powstawały w tym samym roku budowlanym na odcinkach nadzorowanych przez tę samą Grupę Forteczną.
Najprostsze rozwiązanie i gwarantujące załodze w najmniejszym stopniu bezpieczeństwo, zastosowano w schronie B.4 w Białym Borze. Wejście, umieszczone w tylnej ścianie obiektu, prowadziło wprost do izby załogi. Obronę bezpośredniego otoczenia schronu, w bardzo wąskim zakresie, umożliwiała mała strzelnica dla broni ręcznej w drzwiach wejściowych. Obiekt, cofnięty z pierwszej linii obrony, położony na wzniesieniu nie był zagrożony bezpośrednim atakiem grupy uderzeniowej wroga.
W przypadku schronu bojowo- obserwacyjnego De.49, planista zastosował śluzę przeciwgazową pomiędzy wejściem do schronu a izbą gotowości bojowej. Pomieszczenie wydzielała para drzwi, wejściowe i ciężkie, dwudzielne od strony pomieszczenia załogi. Nie przewidziano wykonania wewnętrznej strzelnicy obrony wejścia. Stanowisko musiałoby znajdować się w przedsionku kopuły bojowej. Przedsionek wykorzystywany był w głównej mierze jako skład amunicji dla ciężkiego karabinu maszynowego. Tam też w późniejszym okresie umieszczono urządzenia napowietrzające HES z zestawem filtrów. Miało zapewnić skuteczne usuwanie gazów prochowych z przestrzeni bojowej.
Najlepiej dopracowaną strefę wejścia pod względem zapewniania załodze bezpieczeństwa otrzymał schron o sygnaturze B.1. Obiekt posiada bierną śluzę przeciwgazową. Została wydzielona przez drzwi wejściowe i ciężkie drzwi dwudzielne. Zwyczajowo drzwi wejściowe wyposażano w małą strzelnicę obrony wejścia.
W ścianie działowej, pomiędzy izbą załogi a śluzą, wykonano wewnętrzną strzelnicę obrony wejścia. Znalazła się idealnie w osi drzwi wejściowych.
Kopuła bojowa typu 3a P7
Obiekty otrzymały kopułę bojową typu 3a P7 o klasie odporności na ostrzał B1. Została wyposażona w stanowisko 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08. Ustawiony był na podstawie fortecznej zamocowanej przesuwnie do blaszanego stolika. Stolik posiadał możliwość obrotu, tak aby lufa karabinu maszynowego mogła być umieszczona w osi każdej z dwóch strzelnic. Obsługa stanowiska liczyła 4 żołnierzy. Stanowisko dowodzenia w kopułach z niegazoszczelną strzelnicą znajdowało się po prawej stronie strzelnicy ckm. Dowódca kopuły posiadał możliwość nadzoru każdego z dwóch sektorów ostrzału tylko poprzez wąski przeziernik.
Stanowisko bojowe pozwalało na prowadzenie obrony w łącznym sektorze 130 stopni. Każda z dwóch niegazoszczelnych strzelnic gwarantowała niesymetryczny sektor ostrzału względem osi strzelnicy w zakresie 68 stopni. Niesymetryczny ostrzał wynikał z konieczności pozostawienia odpowiednio wielkiej powierzchni, niezbędnej do wykonywania powierzonych zadań przez taśmowego. Cylindryczny kształt kopuły ograniczała ją do minimum. Taśmowy zajmował stanowisko po prawej stronie karabinu maszynowego. Podawał taśmowaną amunicję. Na rozkaz dowódcy otwierał lub zamykał strzelnicę. W tym celu należało przesunąć ciężką zasuwę pomiędzy dwoma, poziom0 zamocowanymi prowadnicami. Taśmowaną amunicję zabezpieczał amunicyjny – czwarty
Opis do rys. 02.
1. Kopuła bojowa z przedsionkiem, 2. Stanowisko obserwatora pod poziomą płytą, 3. Izba gotowości bojowej lub pomieszczenie dla załogi, 4. Śluza przeciwgazowa, 5. Wyjście ewakuacyjne, 6. Przewód wentylacyjny z zasuwą, 7. Przewód kominowy z zasuwą, 8. Nisza oświetleniowa, 9. Śluza pomiędzy częścią bojową i socjalną schronu.
żołnierz obsługi ckm. Pod koniec 1936 roku, wraz z wprowadzeniem na wyposażenie nowoczesnych urządzeń napowietrzających HES 0,6 zwiększono liczebność załogi do 5 żołnierzy. Obsługę wentylatora uznano za uciążliwą. Urządzenie musiało pracować bez przerw przez cały czas prowadzenia ognia. Był obsługiwane zamiennie przez czwartego i piątego członka załogi. Wentylator HES z zestawem filtrów mocowano do ściany w przedsionku.
Izba załogi
Schrony uzyskały dostęp do sieci telefonicznej. Wyprowadzenie kabla ziemnego znajdowało się w niszy przy posadzce. Nisza ta posiada tylną ścianę wyłożoną deskami sosnowymi. Ułatwiały mocowanie niezbędnego wyposażenia. Również do tej niszy doprowadzony był kabel przyłączy polowej sieci telefonicznej.
Izba załogi lub gotowości bojowej miała zapewnić załodze określony w wytycznych stopień komfortu. Do standardów należały składane stoły i siedziska. Te elementy wyposażenia po złożeniu mieściły się w niszach wykonanych w ścianach izby. W niektórych schronach zachowały się elementy dwóch systemów mocowania wyposażenia. Na zdjęciu 05 widoczne są haki do mocowania hamaków oraz zaczepy prycz zamontowanych podczas modernizacji schronu. Standardowo wykonano instalację kominową dla pieców grzewczych.
Wszystkie z wymienionych schronów otrzymały wyjście ewakuacyjne. Umieszczano je w izbie załogi lub w śluzie przeciwgazowej. Zabezpieczone było od strony izby jednym rzędem stalowych belek o profilu dwuteowym oraz cienką ścianką ceglaną od strony płaszczyzny ściany zewnętrze. Otwór wyjścia ewakuacyjnego, znacznie większy niż w późniejszych konstrukcjach, posiadał wymiary 68 x 80 cm.
Wentylacja
Prawidłową wentylację grawitacyjną w pomieszczeniu z drzwiami gazoszczelnymi zabezpieczały dwa przewody. Jeden z nich doprowadzał czyste powietrze, a drugi odprowadzał zanieczyszczone na zewnątrz. Sprawność wentylacji grawitacyjnej uzależniona jest od różnicy temperatur panujących na zewnątrz i w obiekcie. Duża różnica temperatur podnosiła sprawność. Za krytyczną wielkość przyjmuje się różnicę 120 Celsjusza. Poniżej podanej wielkości może nastąpić tzw. „ciąg wsteczny”.
Układ wentylacji grawitacyjnej w schronie z 1934 roku może ograniczać się w niektórych przypadkach do jednego przewodu, Jego zadaniem było doprowadzenie powietrza z zewnątrz schronu do określonej izby. Wentylacja obejmowała część bojową schronu oraz izbę załogi. Rury wentylacyjne posiadały obustronne zabezpieczenia. Od strony pomieszczenia otrzymały standardowe gazoszczelne zamknięcia z przesuwną zasuwą. Identyczny zawór stosowano w przypadku zabezpieczenia wlotu rury kominowej. Rury wentylacyjne na zewnętrznej powierzchni ściany schronu wzmocniono stalową płytką, obejmującą wlot rury. Otwór zabezpieczono stalową siatką.
W późniejszym okresie, w ramach przeprowadzanej modernizacji, zamontowano nowoczesne urządzenie napowietrzające HES. Wykorzystano istniejący już układ rur.
[01] – Do grona schronów o zbliżonym rozwiązaniu można zaliczyć unikalny obiekt położony w pobliżu Starego Osieczna. Schron otrzymał dwa stanowiska bojowe. Jedno w kopule a drugie za stalową płyta ze strzelnicą. Korytarz rozdzielający część bojową schronu od części socjalnej należał do głównego ciągu komunikacyjnego. cztery wejścia, zabezpieczone dwudzielnymi drzwiami prowadziły do dwóch stanowisk ogniowych, izby gotowości bojowej i biernej śluzy przeciwgazowej. Obiekt będzie opisany w odrębnym opracowaniu.