1. Obiekty grupy bojowej schronów – Krosno nad Odrą, Część I
Opracował: Franz Aufmann
Ministerstwo Wojny (niem. Reichswehrministerium) w połowie 1928 [01] roku zatwierdziło forsowane przez Dowództwo III Okręgu Wojskowego założenia koncepcyjne dotyczące budowy w okresie pokoju pozycji obronnej w oparciu o rzekę Odrę. Priorytet budowy otrzymały jej odcinki na kierunkach szczególnie zagrożonych. W 1930 roku podjęto prace projektowe nad grupą bojową schronów dla broni maszynowej, której celem byłaby obrona przeprawy mostowej w Krośnie. Już w kwietniu 1931 roku Dowództwo Wojsk Lądowych podjęto decyzję o budowie pozycji obronnej na południowym brzegu Odry. W jej początkowy skład grupy bojowej schronów wchodziły trzy obiekty. Schrony składały się z dwóch pomieszczeń, izby bojową na ciężki karabin maszynowy i przedsionka. Posiadały zbliżoną konstrukcję, dostosowaną do lokalizacji i posadowienia w terenie. Zostały oznaczone w fazie projektowej jako C.9, C. 10 i C. 11 [01]. We wszystkich przypadkach do ochrony stanowiska bojowego zastosowano płytę stalową o grubości 8 cm, szerokości 280 cm i wysokości 180 cm. Duża strzelnica, o wymiarach (szer. x wys.) 21 x 28 cm dla 7,92 mm dla ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 na podstawie fortecznej pozwalała na prowadzenie skutecznego ognia na dystansie 1200 metrów w sektorze 74 stopni, mierzonym w płaszczyźnie poziomej.
Dogodną lokalizacją były zabudowania folwarku Kletna (niem. Vorwerk Klette lub Bobervorwerk). Początkowo, przy projektowaniu planu ogni, rozpatrywano możliwość budowy schronu broni maszynowej do ognia dwubocznego, wzdłuż południowego brzegu Odry. Podjęto jednak decyzję o budowie dwóch oddzielnych stanowisk dla ciężkich karabinów maszynowych. W sektorze ognia schronu C. 10, prowadzącego ogień w kierunku wschodnim, znajdował się oddalony o 650 metrów most na Odrze. Dwa kolejne schrony rozszerzały ogniem bocznym strefę obrony w kierunku zachodnim i wschodnim. Pierwszy z nich C. 11 umiejscowiono w okolicy obiektu C.10, również na trenie folwarku Kletna. Drugi schron C. 9 wkomponowano w istniejącą kurtynę ziemną fortyfikacji bastionowych otaczający zabudowania zamku we wschodniej części Krosna.
Ukształtowanie terenu nie sprzyjało obronie przeprawy w Krośnie. Północny brzeg, który w odległości około 200 metrów [03] przewyższał poziom lustra wody Odry o około 40 metrów, pozwalał na daleki wgląd w pozycję obronną. Do współczesnych czasów zachowały się widokówki z panoramą Krosna,
z punktów widokowych na północnym brzegu Odry. Do znanych należała wieża Bismarcka lub taras restauracji Wilhelmshöhe [05]. Taras znajdował się na wysokości kładki nad starym ujściem rzeki Bóbr do Odry. Dlatego też Dowództwo Wojsk Lądowych nakazało wzmocnienie narażonych na bezpośredni ostrzał ścian i stropów oraz wykonanie właściwego maskowania wznoszonych schronów. W celu utrudnienia obserwacji terenu w pobliżu C.9 nakazano wzmocnić zadrzewienie przy północnej części kurtyny ziemnej. Odpowiednio uformowano nasyp ziemny przy równi ogniowej. Osłaniał strzelnicę ciężkiego karabinu maszynowego przed skośnym ostrzałem z prawego brzegu Odry. Wejście do schronu w bocznej ścianie schronu zabezpieczono murem oporowym przed zasypaniem.
Schron C.10 dla stanowiska ciężkiego karabinu maszynowego został obudowany żelbetonową konstrukcją południowej ściany szopy na łodzie. Podjęto decyzję o głębokim osadzeniu schronu w gruncie, gdyż sektor ognia stanowiska bojowego obejmował koryto Odry w kierunku mostu oraz rozlewisko starego ujścia rzeki Bóbr. Niskie położenie strzelnicy względem poziomu lustra wody zwiększało efektywność ognia karabinu maszynowego. Obronę w wyznaczonym sektorze można było prowadzić przy pomocy płaskich zapór ogniowych, szczególnie skutecznych dla ognia bocznego.
Strzelnicę ckm osłaniał od ognia bocznego orylon oraz żelbetonowa konstrukcja stodoły. Czołowa oraz boczna ściana, uznane za narażone na bezpośredni ostrzał, zostały wzmocnione. Ich grubość zmieniono z przewidzianych początkowo 100 cm do 150 cm. Wejście do schronu przeniesiono tylnej na boczną ścianę i zabezpieczono w nietypowy sposób dla niemieckiej fortyfikacji z początku lat trzydziestych. Ówczesne standardowe drzwi wejściowe o wymiarach w świetle 80 x 110 cm, zostały całkowicie osłonięte przed ostrzałem od północy oraz częściowo od strony zachodniej przez żelbetonową ścianę z niszą. Został posadowiony za południową, ceglaną ścianą szopy w taki sposób, aby jego strzelnica nie była widoczna ze stanowiska obserwacyjnego lub artyleryjskiego z lasu, położonego na południowy wschód od miejscowości Marcinkowice (niem. Merzdorf). Podobnie jak w obiekcie C 10, północna ściana schronu, narażona na bezpośredni ostrzał, została wzmocniona. Asymetria żelbetonowej konstrukcji względem strzelnicy dla ciężkiego karabinu wykonywane maszynowego oraz
posadowienie w wannie widoczne jest na zaprezentowanych zdjęciach obiektu. Schron C. 11 na ckm otrzymał lokalizację zgodnie z zaleceniami Szefa Dowództwa Wojsk Lądowych zawartymi w piśmie Nr 286/31 geh. Wehramt In 5 VI z dnia 8 kwietnia 1931 roku [06]. Obiekt prowadził ogień w kierunku zachodnim z terenu przynależnego do zabudowań folwarcznych Klette. Został posadowiony za południową, ceglaną ścianą szopy w taki sposób, aby jego strzelnica nie była widoczna ze stanowiska obserwacyjnego lub artyleryjskiego z lasu, położonego na południowy wschód od miejscowości Marcinkowice (niem. Merzdorf).
Północna ściana schronu, narażona na bezpośredni ostrzał, została wzmocniona [07]. Asymetria żelbetonowej konstrukcji względem strzelnicy dla ciężkiego karabinu maszynowego oraz posadowienie w wannie widoczne jest na zaprezentowanych zdjęciach obiektu.
Rozbudowa grupy bojowej schronów w 1932 roku
Kolejne dwa obiekty, o których budowie zadecydowało Dowództwo Wojsk Lądowych [08] pod koniec 1931 roku, rozszerzały obronę na szczególnie ważnym odcinku na zachodnim skrzydle. Niski północny brzeg Odry, oraz pobliska droga pomiędzy miejscowościami Osiecznica – Marcinkowice sprzyjała koncentracji wojska do przeprawy. Schrony zostały zlokalizowane w odległości około 950 m od siebie na wysokości 517 km biegu rzeki. Strzelnice dla ciężkiego karabinu maszynowego obu schronów, skierowane wzdłuż rzeki w stronę północnego brzegu, tworzyły dwa krzyżujące się sektory ognia. Stanowisko bojowe ckm w schronie C.13 prowadziło ogień w górę Odry aż do zakola Bobru. Sektor ostrzału strzelnicy w obiekcie C.12 obejmował teren w osi koryta Odry, na południe od miejscowości Osieczna (niem. Güntersberg). Oba obiekty posadowiono w wannach na terenie zalewowym, pomiędzy rzeką a wałem przeciwpowodziowym. Nie zdecydowano się na ich głębokie osadzenie w gruncie, jak w przypadków schronów wzniesionych do obrony przeprawy promowej na Odrze w pobliżu miejscowości Będów (niem. Bindow) [09]. Zgodnie z zaleceniami schrony te nie otrzymały narzutu ziemnego ze względu na jego wysokie koszty. Miały być maskowane faszyną oraz przez nasadzenie krzewów lub drzew.
Obronę wschodniego skrzydła zamierzano oprzeć na 5 schronach [10] o numeracji od C.4 do C.8. Obiekty te miały być zlokalizowane na wschód od C. 9, na południe od miejscowości Chyże (niem. Hundsbelle) i Gostchorze (niem. Goskar). Negatywnie oceniono dobrze widoczne, wyeksponowane na ostrzał stanowisko ckm C. 8. Podjęto decyzję o zaniechaniu budowy obiektów bojowych na ckm o numeracji od C.4 do C.8, natomiast przewidziano rozbudowę pozycji w okresie mobilizacji o obiekty o odmiennej konstrukcji. Wspomniany schron C. 8, położony na południe od lasu na prawym brzegu Odry, ma być zastąpiony dwoma obiektami po jednym do ognia bocznego i czołowego. Schrony są przewidziane do budowy w okresie mobilizacyjnym.
2. Łączność grupy bojowej schronów – Krosno nad Odrą – Część II
Opracował: Mariusz Kisiel
2.1 Forteczna sieć telefoniczna z lat 1931-32
Telefoniczna sieć forteczna [11] budowana w latach 1931-32 dla obsługi niewielkich punktów oporu, składających się z kilku schronów, umożliwiła przyłączenie do niej wszystkich obiektów fortyfikacji stałej w możliwie prosty i bezpieczny sposób. Przewaga podziemnych przewodowych systemów łączności nad łącznością radiową polegała przede wszystkim na bezpiecznym przekazie informacji. Łączność radiowa była znacznie bardziej narażona na wrogą inwigilację i przejęcie treści meldunków, nawet tych szyfrowanych. Podziemne, telefoniczne połączenia kablowe były bezpieczniejsze, ponieważ wszelkie próby podsłuchu wymagały fizycznego dostępu do sieci kablowej czyli bezpośredniego wpięcia kabel. Operacja ta była utrudniona, ponieważ forteczne sieci kablowe zawsze przebiegały na zapolu fortyfikacji, w terenie zwykle dobrze strzeżonym przez stacjonujące tam oddziały. Dokumentacje techniczne przebiegu linii kablowych opatrzone były klauzulą tajności a dostęp do nich miała bardzo ograniczona liczba osób. Nie oznaczało to jednak stu procentowego bezpieczeństwa. Znane są przypadki, w których wywiady pozyskiwały informacje o przebiegu fortecznych sieci telefonicznych już na etapie ich budowy.
Dla niewielkich, zwartych punktów oporu, złożonych z kilku budowli obronnych, stosowano najczęściej połączenie w gwiazdę. Od najbliższego węzła łączności, jakim najczęściej był lokalny punkt dowodzenia, układano podziemny forteczny kabel telefoniczny poprzez komory kablowe do komory kablowej rozdzielczej. Następnie kable rozprowadzano do poszczególnych obiektów fortyfikacji stałej. Rozwiązanie tego typu były najbardziej pożądanym ze względów bezpieczeństwa. Każdy z odbiorców był przyłączony do sieci osobnym kablem, bezpośrednio z komory kablowej zlokalizowanej na zapolu fortyfikacji stałej. Zniszczenie lub zdobycie przez wroga jednego z obiektów nie miało najmniejszego wpływu na bezpieczne funkcjonowanie reszty połączeń. Taki obiekt mógł być niezwłocznie odłączony od fortecznej sieci telefonicznej w najbliższej przyporządkowanej jemu komorze kablowej. W takim przypadku wróg nie miał możliwości korzystania z połączeń telefonicznych ani też nie mógł podsłuchiwać rozmów i komunikatów.
Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja w przypadku linearnej pozycji obronnej, której obiekty znajdują się w znacznej odległości od siebie. Stosowano wtedy połączenia szeregowe lub mieszane, szeregowo – gwiazdowe z tak zwanymi pośrednimi węzłami łączności. Kabel telefoniczny prowadzony był między sąsiadującymi schronami. W obiekcie każdy z dwóch kabli zakańczano głowicą kablową. Tylko w jednym z obiektów, połączonych szeregowo, znajdowała się głowica kabla prowadzącego do komory kablowej.
Fot. 17. Dwu parowa głowica kablowa starego typu (Fot. Mariusz Kisiel).
Przykładem zastosowania połączeń gwiazdowo – szeregowych w fortecznej sieci telefonicznej jest punkt oporu w Krośnie Odrzańskim. Obiekty tego punktu oporu wzniesionego wzdłuż 4 kilometrowego odcinka brzegu Odry. Najbardziej oddalone schrony C.12 i C.13 uzyskały szeregowe połączenie z C.11. Natomiast do połączenia schronów C.9, C.10 i C.11 z komorą kablową zastosowano system gwiazdowy. Z ekonomicznego punktu widzenia było to jak najbardziej zasadne, jednocześnie stanowiło słaby punkt w systemie łączności i tworzyło niebezpieczny precedens. Zniszczenie schronu C.11 powodowało równocześnie utratę łączności ze schronami C.12 jak i C.13. Przy tak rozciągniętej linii obronnej utrata łączności z trzema schronami oznaczała brak współdziałania obiektów oraz poważne ograniczenie możliwości kierowania obroną.
Forteczne sieci telefoniczne, wykonywane dla grup schronów – punktów oporu wznoszonych na początku lat trzydziestych zeszłego wieku w ramach pokojowej rozbudowy pozycji obronnych, posiadały niewielki zasięg terytorialny. Niemniej jednak od samego początku planowano włączenie ich do większych systemów łączności obsługujących lokalne jak i nadrzędne punkty dowodzenia. W tym celu zakładano wykorzystanie istniejących linii telefonicznych Wehrmachtu, poczty Rzeszy (Deutsche Reichspost) jak i kolei Rzeszy (Deutsche Reichsbahn). Wykorzystanie wszystkich krajowych sieci telefonicznych dla potrzeb wojskowych, pozwalało na nieograniczony zasięg przekazu informacji. Forteczne sieci telefoniczne w niewielkich punktach oporu stanowiły pole doświadczalne do dalszego ich rozwoju, jaki miał nastąpić wraz z rozbudową punktów oporu w wielokilometrowe linie obronne. W pierwszym okresie po wzniesieniu fortyfikacji stałych układano kable łączności fortecznej od komory kablowej zawsze zlokalizowanej na zapolu fortyfikacji do poszczególnych schronów. Na końcach kabli z obydwu stron od razu instalowano głowice kablowe. Tak przygotowana instalacja pozwalała na realizację połączeń telefonicznych pomiędzy lokalnym ośrodkiem dowodzenia zainstalowanym w pobliżu komory kablowej a każdym ze schronów punktu oporu. W dalszym okresie po wykrystalizowaniu się całości pozycji obronnej miała nastąpić rozbudowa sieci telefonicznej mająca na celu połączenie poszczególnych punktów oporu pomiędzy sobą jak i nadrzędnymi ośrodkami dowodzenia.
Warto też wspomnieć o sposobie zestawiania łączy telefonicznych pomiędzy poszczególnymi użytkownikami (schronami) jaki realizowano w fortecznych sieciach telefonicznych do końca 1935 roku. Niemieccy planiści postawili na rozwiązania mało skomplikowane a zarazem bardzo ekonomiczne. W sieciach nisko parowych, wykonanych na bazie kabli dwu parowych istniała bardzo ograniczona ilość kombinacji połączeniowych, szczególnie biorąc pod uwagę sieci mieszane gwiazdowo – szeregowo. Przyjęto zasadę, że pierwsza para w kablu posłuży dla obwodu rozmównego (transmisji sygnału), druga zaś pozostanie rezerwą na wypadek uszkodzenia pierwszej z nich. Wszystkie telefony podłączano równolegle do jednej pary przewodów w kablu, oznaczało to że wywołując rozmowę pokręcając korbką induktora wywoływało się wszystkich abonentów. Każdy z nich po podniesieniu słuchawki telefonu mógł włączyć się bezpośrednio do rozmowy. Taki system łączenia dawał dowódcy możliwość poinformowania wszystkich obsług podległych mu schronów, za pomocą jednej rozmowy. Niedogodność następował w momencie kiedy dowódca chciał wywołać konkretnego odbiorcę, w tym celu wprowadzano system powiadomień za pomocą ilości wywołanych dzwonków. Na przykład wygenerowanie jednego sygnału przyporządkowano pierwszemu odbiorcy, dwóch drugiemu itd. Wada tego systemu połączeń polegała na tym, że osoba nie wywoływana mogła podnieść słuchawkę telefonu i podsłuchiwać rozmowę. W późniejszym okresie zostało to rozwiązane poprzez zmianę tego systemu na bardziej rozbudowany.
2.2. Inwentaryzacja fortecznej sieci telefonicznej
Wykonano inwentaryzację forteczna sieci telefonicznej dla schronów punktu oporu Krosno Odrzańskie. Polegała ona na odszukaniu miejsc wprowadzeń kablowych, montażu głowic i ewentualnego osprzętu pozostałej infrastruktury łączności. Przy pomocy specjalistycznego sprzętu wytrasowaniu przebieg kabli fortecznej sieci telefonicznej.
Schron C.13 Inwentaryzację rozpoczęto od najdalej wysuniętego na zachód miejsca obrony czyli schronu o sygnaturze C.13. Do wprowadzenia telefonicznego kabla fortecznego o pojemności dwóch par i średnicy 0,8 mm wykorzystano wlot kablowy wykonany za pomocą jednej rury stalowej o średnicy 2 cali. Nad wlotem kablowym tuż pod stropem przygotowano miejsce dla dwu parowej głowicy kablowej starego typu. Montowano ją do drewnianych kołków osadzonych w żelbetowej ścianie schronu. Wyprowadzenie kabla na zewnątrz schronu, który ze względu na wysoki poziom wód gruntowych był nieznacznie zagłębiony w gruncie, wychodziło na poziomie gruntu. Dla lepszego zabezpieczenia z zewnątrz wlotu kablowego jak i miejsca zagłębienia kabla w ziemi, wylewano masywną betonową osłonę. Wewnątrz schronu poza miejscem montażu zakończenia kablowego nie stwierdzono kotw montażowych pod inny osprzęt łączności taki jak telefon, czy skrzynka na baterie zasilające. Nie stwierdzono też pozostałości kabla telefonicznego, który został zdemontowany.
Schron C.12 Wykonano w nim dwa wloty kablowe z rur stalowych o średnicy 2 cali. Ponad nimi i poniżej stropu przygotowano dwa miejsca dla dwu parowych zakończeń kablowych starego typu. Miejsca montażu wyznaczają drewniane kołki umieszczone w ścianie. Z lewego wlotu kablowego wystawał niewielki fragment dwu parowego kabla fortecznej sieci telefonicznej, umożliwił on podłączenie urządzenia trasującego oraz sprawdzenie przebiegu i głębokości posadowienia kabla w gruncie. Kabel telefoniczny ułożono zgodnie z instrukcją na głębokości 2 metrów, udało się wytrasować około 150 m jego przebiegu. Ułożony był w kierunku wału przeciwpowodziowego, przechodził pod nim i zaraz za nim był przerwany. Miał łączyć ze sobą schrony C.11 i C.12. Wewnątrz schronu nie stwierdzono poza głowicami kablowymi żadnych innych elementów infrastruktury łączności.
Schron C.11 Podobnie jak w poprzednim schronie stwierdzono dwa wloty kablowe wykonane w sposób identyczny jak poprzednio. Ponad nimi przygotowano miejsca dla montażu dwóch głowic kablowych, dwu parowych. W schronie nie stwierdzono żadnych kabli ani też śladu po montażu dodatkowego osprzętu łączności.
Schron C.10 Posiadał dwa wloty kablowe wykonane jak w poprzednich schronach, ponad prawym wlotem przygotowano miejsce dla montażu jednej głowicy kablowej. W prawym wlocie kablowym znajdował się kabel o pojemności dwóch par i średnicy 0,8 mm. Wytrasowano przebieg tego kabla na dystansie około 280 m. Przebiegał w kierunku rozlewiska Odry. Dalej najprawdopodobniej ułożony był pod wodą i biegł w kierunku przypuszczalnej komory kablowej. Na ścianach schronu nie stwierdzono śladów po montażu dodatkowego osprzętu łączności.
Schron C.9 Posiadał dwa wloty kablowe z rur stalowych o średnicy dwóch cali usytuowane tuż pod przewodem wentylacyjnym. Wewnątrz nie stwierdzono śladów po montażu głowicy kablowej ani też innego osprzętu łączności. We wlotach kablowych nie wykryto też kabla łączności telefonicznej. Nie oznacza to jednak, że schron nie był przyłączony do sieci telefonicznej. Większość kabli telefonicznej łączności fortecznej w okresie po wojennym ulegała planowym jak i dzikim demontażom jako towar deficytowy demontowana.
2.3 Podsumowanie
Przeprowadzona inwentaryzacja pomimo braku części elementów fortecznej sieci telefonicznej dostarczyła podstawowych informacji o sposobie budowy fortecznej sieci telefonicznej. Podziemne kable telefoniczne w pobliżu schronów układano zgodnie z instrukcją na głębokości 2 metrów. Wloty kablowe ze względu na wysoki poziom wód gruntowych uszczelniano włókniną nasączoną elastyczną substancją smolistą a ich wylot masą bitumiczną. Ślady tej masy do dzisiaj są widoczne na ścianach schronów. Jako zakończenia kablowe stosowano zmodyfikowane dla celów wojskowych cywilne głowice kablowe dwu parowe. W schronach nie zainstalowano wyposażenia łączności w postaci telefonów i skrzynek bateryjnych. Nie miało to jednak wpływu na korzystanie z tej sieci ponieważ do połączeń można było zamiennie stosować mobilny osprzęt łączności polowej. Odnaleziono prawdopodobne miejsce posadowienia komory kablowej, niemniej jednak dla potwierdzenia tej tezy konieczne są jeszcze dodatkowe badania terenowe. Nie stwierdzono też istnienia bardziej rozległych sieci łączności fortecznej co utwierdza w przekonaniu, że punkt oporu Krosno Odrzańskie był wstępną koncepcją fortyfikacji tego rejonu, która nie doczekała się kontynuacji.
[01] – RH2/v. 403 Bl. 127-128 Der Chef d. Heeresleitung Nr. 286/31 g.Wehr.A. In 5 VI. v. 18.04.1931.
[02] – Mapa okolic Krosna Odrzańskiego z 1933 roku z oznaczonym przekopem nowego koryta rzeki Bóbr jest pierwszą do jakiej dotarł autor niniejszego opracowania. Przekop został wykonany w ramach budowy elektrowni szczytowo pompowej Deichow oraz w późniejszym okresie zbiornika wyrównawczego na południe od miejscowości Raduszec Stary (niem. Alt-Rehfeld). Jaz zbiornika Raduszec Stary znajduje się 3 km powyżej ujścia Bobru do Odry. Do 1939 roku uruchomiono trzy turbozespoły elektrowni. Zmiana koryta rzeki wiązała się wykupem terenów rolniczych lub zabudowań oraz wypłatą odszkodowań przez administrację. W szczególnych wypadkach zastosowano wywłaszczenie całych gospodarstw.
[03] – Około 200 metrów od koryta rzeki północny brzeg osiągał wysokość rzędu 82 metrów n.p.m. przy poziomie lustra wody Odry wynoszącym 37 m n.p.m.
[04] – Koncepcję posadowienia schronu C 10 przedstawił Krzysztof Motyl w opracowaniu pt. „Oderstellung” w latach 1928-1932 protoplastą wschodnich umocnień granicznych III Rzeszy – Lubuskie materiały konserwatorskie, Tom 2, 2004 rok.
[05] – Budynek restauracji Wilhelmshöhe, wyburzony w latach siedemdziesiątych zeszłego stulecia, znajdował się przy obecnej ulicy Widok (na terenie posesji 2A-2B i części obecnego placu zabaw).
[06] – Podano: „b) M.G. Schartenstand 11 ist nicht in den Schuppen, sondern an seine Südwand so zu legen, das die Scharte von Walde südwestlichen Merzdorf nicht eingesehen wird. Tarnung den Schuppen anpassen“, co w tłumaczeniu odautorskim brzmi: „Schron 11 na karabin maszynowy nie jest umieszczony w szopie, ale przy jej południowej ścianie w ten sposób, aby strzelnica nie była widoczna z lasu na południowy zachód od tj. z miejscowości Marcinowice (niem. Merzdorf)”. Równocześnie powyższy cytat pozwala na zweryfikowanie numeracji schronów we wcześniejszych opracowaniach.
[07] – Więcej w opracowaniu MG-Schartenstand – schron bojowy z 8 cm płytą (1930).
[08] – RH2/v. 403 Bl. 145-146 Der Chef d. Heeresleitung Nr. 793/31 g.Wehr.A. In 5 IV. v 5.11.1931.
[09] – Więcej w opracowaniu Grupa schronów – Będów (Pozycja Odry).
[10] – Temat wymaga dalszych badań. Sascha Sabien w opracowaniu pt. „Pozycja Odrzańska w rejonie Krosna Odrzańskiego – krótkie uzupełnienie”, Odkrywca 01/2010 wspomina o 5 schronach biernych o odporności C, które miały być ulokowane na wschód od schronu C. 9. Natomiast w opracowaniu pt. „Fortyfikacje niemieckie na obszarze Kostrzyńskiej Komendantury Fortecznej w latach 1921-1934” (NOWA-MARCHIA – PROWINCJA ZAPOMNIANA-ZIEMIA LUBUSKA-WSPÓLNE KORZENIE, Seria monograficzna, Lublin 2022) autorzy Dariusz Pstuś i Sascha Sabień informują o rezygnacji z budowy schronów od C.4 do C.8 oraz rozbudowie pozycji w czasie mobilizacji (str. 70).
[11] – Więcej w opracowaniu: Niemiecka, forteczna łączność telefoniczna. Część 1
Opracowania powiązane:
– Grupa bojowa schronów – Krosno nad Odrą,
– Grupa bojowa schronów – Będów nad Odrą,
– Grupa bojowa schronów – Otmuchów nad Nysą,
– Grupa bojowa schronów w fortyfikacji niemieckiej,
– Grupa bojowa schronów – Trzy schrony wkomponowane w umocnienia ziemne na odcinku taktycznym Karz. Pozycji Pomorskiej.