Fot. 01. Widok tylnej ściany schronu Br 08 ze stanowiskiem łączności optycznej. W ścianie osadzono dwie rury, po jednej do odbioru i nadawania sygnałów świetlnych.
Fot. 02. Widok niszy stanowiska łączności optycznej.Fot. 03. W ścianie schronu Br 03 o odporności na ostrzał w klasie C wykonano stanowisko łączności optycznej bez niszy.
Pierwsze badania terenowe [01] na odcinku Br (niem. Bruchmühle) Pozycji Pomorskiej nie umożliwiły jednoznacznego określenia odbiorcy sygnałów łączności optycznej ze stanowiska w murze oporowym schronu o oznaczeniu Br 03 (znaczenie odautorskie). Dwie równoległe rury stanowiska skierowane są w kierunku północno-wschodnim. W wąskim sektorze około 5,7 stopni znajdują się trzy obiekty Br 04, Br 05 i Br 06. Wszystkie znajdują się w zasięgu przenośnego urządzenia nadawczego K-Blink. Odległość do najbardziej oddalonego Br 06 wynosi około 570 metrów przy maksymalnym zasięgu szacowanym na 2000 metrów. Do lokalizacji obiektów zastosowano lokalizator GPS Etrex 30 firmy Garmin. Dane zestawiono przy pomocy programu Map Sourse i zaprezentowano w postaci graficznej na rys. 01. Powojenne zalesienie terenu wyklucza możliwość nawiązania łączności wzrokowej pomiędzy stanowiskami nadawczymi.
Schron Br 03 został wzniesiony w klasie odporności C. Rury stanowiska zostały osadzone w murze oporowym. Ze względu na jego grubość nie wykonano niszy na nadajnik. Takie nisze otrzymały dwa schrony w klasie odporności B1 tego odcinka Br 06 i Br 08. Określono położenie schronów i stanowisk do łączności optycznej. Wykonano pomiary pozwalające ustalić kierunek nadawania sygnałów świetlnych ze stanowiska. Zaraz za murem oporowym, na przedłużeniu osi rur do łączności optycznej znajduje się szyb wejścia ewakuacyjnego i niewielkie podniesienie gruntu. W celu umożliwienia prowadzenia łączności poprzez wspomniane podniesieniu gruntu, wykonano w nim cylindryczny kanał, który był chroniony przy pomocy betonowych osłon. Oś otworu w betonowych osłonach znajduje się na przedłużeniu rur stanowiska. Zastosowane rozwiązanie jednoznacznie wyznacza kierunek na stanowisko obioru sygnałów łączności optycznej, a długość kanału w znacznym stopniu zawęża sektor odbioru sygnałów z tego stanowiska [03].
Rys. 01. Plan sytuacyjny. Zaznaczono lokalizację stanowisk ogniowych Br 03, Br 04, Br 05, Br 06, 002 – południowego jazu. Wyznaczono kierunki położenia przewidywanych punktów odbioru sygnałów ze stanowiska nadawczego schronu Br 03.
Fot. 04. Widok w kierunku niewielkiego podniesienia gruntu z cylindrycznym kanałem tuż za murem oporowym ze stanowiskiem łączności optycznej schronu Br 03.
Fot. 05. Widok wylotu cylindryczny kanału, będącego przedłużeniem stanowiska do łączności optycznej. W głębi widoczny jest mur oporowy – przedłużający tylną ścianę schronu (fot. Mietek Kilof).
Wykonane pomiary lokalizacji obiektów i kierunku nadawania sygnałów ze stanowiska przy schronie Br 03 pozwalają na wskazanie miejsca ich odbioru. Adresatem był żołnierz, prowadzący nadzór pola walki w otwartym stanowisku obserwatora schronu Br 04. Stanowisko bojowe w schronie Br 04 było kluczowe w obronie jazu. Prowadziło ogień wzdłuż jego korony. Stanowiska ogniowe Br 03 i Br 05 wykonywały ognie ryglujące na przedpole Br 04. Łączność optyczna miała umożliwić współpracę stanowisk bojowych w schronach Br 04 i Br 03 w przypadku utarty podstawowej łączności, jaką była telefoniczna.
Na identycznych zasadach przebiegała łączność pomiędzy schronem Br 07 z otwartym stanowiskiem obserwatora a schronami Br 06 i Br 07, wyposażonymi w stanowiska łączności optycznej. Schrony te broniły przeprawy mostowej [02], położonej na północny-wschód od jazu południowego.
Fot. 06. Widok muru oporowego z osadzonymi rurami do łączności optycznej podczas pomiarów. Poprzez rurę do łączności optycznej wprowadzono do kanału taśmę mierniczą. Po lewej stronie otwór kanału. Oś stanowiska nadawczego zgodna z osią kanału (Fot. Mietek Kilof).
Fot. 01. Zachowana wschodnia część przyczółku jazu północnego na Piławie. Korona żelbetonowej konstrukcji jazu znajduje się zaledwie 1 metr nad poziomem lustra Pilawy, spiętrzonej przez jaz centralny (Fot. Mietek Kilof).
W latach 1932-1936 przeprowadzono na rzece Piławie prace hydrotechniczne. Na jej odcinku, pomiędzy Jeziorem Dołgie a Nadarzycami wybudowano łącznie cztery jazy ruchome. Do obecnych czasów przetrwały trzy jazy. Jaz północny [01], jako jeden z dwóch jazów wybudowanych na przełomie lat 1932/1933, uległ katastrofie budowlanej w 1942 roku podczas próby spiętrzenia wody Piławy. Żelbetonowe pozostałości konstrukcji przyczółku jazowego nie zostały do tej pory poprawnie zinterpretowane przez badaczy Pozycji Pomorskiej.
Fot. 02. Zachowana wschodnia część przyczółku jazu północnego na Piławie (Fot. Mietek Kilof).
Oba jazy, wzniesione na przełomie lat 1932-1933, posiadają lokalizacje o podobnych uwarunkowaniach. Każdy z nich został wybudowany poniżej jednej z dwóch strategicznie ważnych przepraw mostowych na rzece Piławie. Północna przeprawa znajdowała się w pobliżu młyna (niem. Pilowmühle) a południowa na wschód od Starowic. Jazy spełniały podstawowe funkcje związane z gospodarką wodną w czasie pokoju, ale też mogły być wykorzystane w celach militarnych. Położenie jazów zostało tak dobrane, aby spiętrzone wody rzeki wypełniły tereny zalewowe na wysokości obu mostów. Rozmiękły teren utrudniał skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej i rozwinięcie kolejnego uderzenia w kierunku zachodnim. Uzyskano efekt wzmocnienia przeszkody wodnej przy stosunkowo niskich nakładach finansowych.
Fot. 03. Zachowana część przyczółku jazu z dwoma gniazda na belki – szandory spiętrzające wodę. Widok od strony zachodniej.Fot. 04. Zachowana część przyczółku jazu. Widok od strony zachodniej.Fot. 05. Zachowana część przyczółku jazu. Widok od strony zachodniej w kierunku, wysokiego o stromym zboczu, wschodniego brzegu.
Fot. 06. Widok gniazda na drewniane belki piętrzące wodę – tak zwane szandory (Fot. Mietek Kilof).
Drugim obiektem hydrotechnicznym, wybudowanym w tym samym okresie, był jaz południowy o lokalizacji w rejonie miejscowości Starowice [02]. Różnica poziomów lustra wody, przy 130,2 metrach n.p.m. na Jeziorze Dołgie, a poziomem wody za południowym jazem w rejonie Starowic na wysokości 125,3 metrów n.p.m., wynosił 4,9 metra. Jaz pozbawiony jest obecnie szandor do piętrzenia wody. Były ustawiane w trzech rzędach. Wysokość ręcznie wsuniętych belek szandorowych w pionowe gniazda określała wysokość piętrzenia wody. Możliwość regulacji wysokości piętrzenia jest cechą charakterystyczną dla jazów ruchomych. Korona południowego jazu znajduje się na wysokości 129,00 metrów n.p.m..
Fot. 07. Jaz centralny wybudowany w 1936 roku w północnej części rejony Starowic. Piętrzy wody Piławy z 126,70 do poziomu lustra wody Jeziora Dołgie, wynoszącym 130,2 metrów n.p.m..
Lokalizacja jazu północnego – badania terenowe
Dokładna lokalizacja uszkodzonego jazu północnego nie była dotychczasowo znana. Kurt Burk w publikacji „Die Deutschen Landesbefestigungen im Osten” określił jedynie, że w wyniku spiętrzenia wody teren w północnym rejonie Starowic, pomiędzy Starowicami (niem. Zacharin) a Młyn Piławka (niem. Pillow-Mühle), miał być nieprzejezdny. Zadanie to mógł również z powodzeniem realizować kolejny jaz, którego budowę zakończono w 1936 roku. Został wzniesiony w północnej części rejonu Starowic, jako centralny, pomiędzy istniejącymi od 1932 roku jazami, północnym i południowym. Jest to jaz ruchomy z mechanicznym ustawieniem poziomu piętrzenia. Przy obecnych ustawieniach jaz centralny piętrzy wody Piławy z poziomu 126,70 do 130,2 metrów n.p.m.. Wysokość piętrzenia wynosi 3,5 metra. Jaz utrzymuje porównywalny poziom spiętrzonego lustra rzeki z panującym na Jeziorze Dołgie.
Rys. 01. Położenie jazów oraz przepraw mostowych na odcinku pomiędzy Jeziorem Dołgie na północy oraz rozlewiskami nadarzyckimi na południu. 1. Przeprawa mostowa w pobliżu Młynu Piławka (niem. Pillow-Mühle), 2. Jaz północny, który uległ katastrofie budowlanej w 1942 roku, 3. Jaz centralny piętrzący wody Piławy do poziomu lustra Jeziora Dołgie, 4. Przeprawa mostowa w kierunku Starowic. 5. Jaz południowy – obecnie niewykorzystywany.Rys. 02. Plan sytuacyjny – Zakole Piławy zamknięte jazem. A. schron do ognia czołowego na ckm do ognia bez pomieszczenia gotowości bojowej, B. schron do ognia czołowego na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, C. jaz północny. Czarne strzałki wyznaczają główne kierunki ognia stanowisk bojowych w schronach nadzorujących zakole rzeki. Czerwone strzałki wyznaczają zarys sektora ognia. Białą linią zaznaczono położenie jazu (na podstawie numerycznego modelu terenu – www.geoportal.gov.pl).
Kurt Burk w publikacji „Die Deutschen Landesbefestigungen im Osten” zamieścił rysunek jazu północnego, odtworzony z pamięci przez jego konstruktora Alberta Molta, wówczas starszego sierżanta saperów o specjalizacji „budowa fortec” (niem. Festungbauoberfeldwebel). Projekt konstrukcji przyczółku przewidywał wykonanie żelbetonowej konstrukcji o wysokości 3,5 metra i grubości ścian 1,0 metra. Jaz posiadał dwa przepływy o szerokości 3 metrów. Podczas prowadzonych badań terenowych przez współautora niniejszego opracowania Mietka Kilofa, zachowana część przyczółku jazu północnego była na początkowym etapie prac trudna do rozpoznania.
Przy tak wysokim poziomie spiętrzonej wody przez jaz centralny, korona jazu północnego przewyższała poziom lustra Piławy zaledwie o jeden metr. W identyfikacji konstrukcji pomogły dwa gniazda na belki szandorowe oraz długie na 4,5 metra skrzydło przyczółku. Zachowany przyczółek jazu północnego znajduje się w miejscu wypływu rzeki z dużego zakola, tuż przy wschodnim, wysokim brzegu Piławy (obecnie starorzecze). Określono współrzędne GPS [03] i wykonano pomiary zachowanej części przyczółku.
Czwartym i ostatnim obiektem hydrotechnicznym (nie oznaczonym na rys. 1), wybudowanym do 1936 roku był jaz ruchomy w rejonie Nadarzyc. Jaz nadarzycki piętrzy wodę Pilawy z poziomu 122,0 metrów n.p.m. Wysokość piętrzenia zbliżona jest do środkowego jazu w rejonie Starowic i wynosi 3,1 metra. Łączna różnica poziomów lustra wody, pomiędzy Jeziorem Dołgie a miejscem wypływu wody z obecnych Zalewów Nadarzyckich wynosi 8,2 metry.
Obrona jazu północnego
W 1936 roku, w ramach rozbudowy Pozycji Pomorskiej wzdłuż biegu rzeki Piławy, wzniesiono na jej zachodnim brzegu żelbetonowe stanowiska ogniowe dla broni maszynowej. Schrony bojowe wybudowano na wzniesieniach w bliskim sąsiedztwie linii brzegowej lub na jej stromo opadających stokach. Odcinek obrony, obejmujący lokalizacją północnego jazu otrzymał sygnaturę „Pil”, prawdopodobnie od nazwy młyna przy północnej przeprawie mostowej (niem. Pillow-Mühle).
Teren zakola rzeki wraz z wybudowanym jazem północnym otrzymał odpowiednią obronę. Znalazł się w sektorze ognia z dwóch schronów dla broni maszynowej. Oba, zgodnie z przyjętymi zasadami, wybudowano w klasie „C” odporności na ostrzał. Schron o oznaczeniu A (Rys. 01) to najprostsze stanowisko ogniowe broni maszynowej. Obiekty te świetnie spisywały się w realizacji zadań taktyczno-obronnych w wąskim sektorze ostrzału karabinu maszynowego. 10 cm płyta stalowa dostatecznie dobrze chroniła stanowisko ckm przed ostrzałem od strony przedpola. Dowódca stanowiska ogniowego posiadał możliwość prowadzenia obserwacji sektora ostrzału tylko i wyłącznie przez wąski przeziernik po lewej stronie strzelnicy broni maszynowej.
Schron o oznaczeniu B to obiekt do ognia czołowego z dodatkowym pomieszczeniem dla drużyny piechoty. Oddział piechoty wspierał obronę z pozycji polowej. Zastosowanie tej taktyki było szczególnie ważne w przypadku ograniczonej widoczności, częstych mgieł przykrywających dolinę rzeki lub przewidywanego zadymienia podczas ataku nieprzyjaciela.
[01] – Nazewnictwo jazów jest odautorskie. Nazwy jazów w kolejności ich lokalizacji z północy na południe: jaz północny, jaz centralny, jaz południowy i jaz nadarzycki.
Fot. 01. Stan aktualny jazu południowego na Piławie w rejonie Starowic (Fot. Karol Dalidowicz). Jego konstrukcja jest zbliżona do rozwiązań zastosowanych w jazie, który uległ katastrofie budowlanej.
Fot. 02. Archiwalne zdjęcie jazu z publikacji Kurta Burka pt. „Die Deutschen Landesbefestigungen im Osten”. Zostało opisane jako jaz o prostej konstrukcji na rzece Piławie w rejonie Borne Sulinowo (Groß Born) na Pozycji Pomorskiej[03].
Jako dobry przykład wzmocnienia naturalnych przeszkód terenowych przy wykorzystaniu minimalnych nakładów finansowych podaje Kurt Burk w publikacji „Die Deutschen Landesbefestigungen im Osten” wykonanie prac hydrotechnicznych na początku lat trzydziestych na terenie Pozycji Pomorskiej. Na przełomie 1932/1933 został zbudowany jaz na zachód od Borne Sulinowo (Groß Born) na rzece Piławie (Pillow). Oszacowano, że wybudowany jaz umożliwia spiętrzenie około pół milion metrów sześciennych wody w ciągu czterech dni. W wyniku spiętrzenia wody teren w północnym rejonie Starowic, pomiędzy Starowicami (Zacharin) a Młyn Piławka (Pillow-Mühle), miał być nieprzejezdny. Efekt ten można było uzyskać przy stosunkowo niskich nakładach finansowych. Jaz, zgodnie z opisem projektanta i nadzorującego budowę Alberta Molta, posiadał najprostszą konstrukcję. Spiętrzenie wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek (belek szandorowych), poprzecznie do kierunku przepływu wody. Belki wkładano poziomo w gniazda, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Takiemu opisowi może odpowiadać jaz na Piławie, jeden z trzech zachowanych. Znajduje się w południowej części rejonu Starowic [01]. Pozwala na zilustrowanie zasady działania jazu. We wcześniejszym okresie służby na terenie Prus Wschodnich, Albert Molt (wtedy w randze Festungsbau–Feldwebel [02]) zaprojektował już dwa jazy dla pozycji Trójkąta Lidzbarskiego. Jeden z jego projektów mógł być zrealizowany.
Zgodnie z informacją umieszczoną przez Wenera Lacoste w opracowaniu „Der Letzte deutsche Festungspionier” w czasopiśmie Fortyfikation 18/2004, w 1942 roku podczas próby spiętrzania Piławy jaz uległ awarii. Zawalił się filar jazu. Dlatego też w latach 1942/1943 prowadzone było śledztwo przeciwko funkcjonariuszom odpowiedzialnym za budowę jazu, majorowi Jordanowi i starszemu sierżantowi Moltowi. Ostatecznie postępowanie zostało umorzone. Budowa jazu na przełomie lat 1932/1933 prowadzona była w niekorzystnych warunkach atmosferycznych. Podejrzanym udało się wykazać, że ze względu na rygorystyczne ograniczenia nakładów finansowych zrezygnowano ze środków ochronnych, stosowanych podczas budowy w niskich temperaturach i opadach śniegu.
[02] – Festungsbau-Feldwebel – sierżant saperów o specjalizacji „budowa twierdz”, stopień podoficerski nadany po ukończeniu 3 kursu fortecznego w latach 1927-1930 w Szkole Saperów w Monachium.
[03] – Archiwalne zdjęcie jazu, umieszczone we wcześniej wspomnianej publikacji Kurta Burka (opisane jako „Einfache Stauanlage in der Pilow bei Groß Born (Pommernstellung)”, jak również w publikacji Alberta Molta pt. „Der deutsche Festungsbau von der Memel zum Atlantik 1900-1945”, nie przedstawia jazu w rejonie Starowic.
Fot. 01. Widok jazu na rzece Piławie od strony terenów zalewowych (Fot. Marek Kozłowski).
Fot. 02. Korona jazu na rzece Piławie od strony zachodniej. Widoczne są pionowe kanały na szndory spiętrzające wodę. (Fot. Marek Kozłowski).
Jaz został zaplanowany jako budowla hydrotechniczna o przeznaczeniu czysto militarnym na przewidzianym obszarze działań obronnych. Zadaniem jazu było wykonanie rozlewisk na terenach zalewowych o określonej wielkości oraz zabagnień po przez okresowe spiętrzenie wody rzeki Piławy. Położenie jazu zostało tak dobrane, aby powstałe rozlewiska utrudniały skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej na Piławie i sprawny przemarsz jego wojsk. Most umożliwiał komunikację drogową (droga D1) pomiędzy położonymi na zachód od Piławy Starowicami a pobliskimi Nadarzycami (droga D2), czy też z Bornem-Sulinowo (droga D3).
Ze względu na przewidziane zadania zdecydowano się na wybudowanie żelbetonowego jazu ruchomego o najprostszej konstrukcji. Pomiędzy dwoma przyczółkami, położonymi w odległości zapewniającej przepływ wielkiej wody bez dodatkowego spiętrzenia, wykonano żelbetonową płytę denną z filarem po środku. Wymaganą wysokość spiętrzenia wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek, poprzecznie do kierunku przepływu wody. Nazywano je szandorami. Belki wsuwano poziomo gniazda, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Pomiędzy każdym przyczółkiem a filarem można było ułożyć cztery rzędy szandorów. W zachodnim przyczółku jazu wykonano upust dolny. Umożliwiał kontrolowany przepływ wody. Budowę jazu ukończono w 1933 roku. Przyczółki zabezpieczono przeszkodami przeciwpiechotnymi i przeciwpancernymi.
Fot. 03. Ruina schronu bojowego Br 04 o odporności B1 z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl.
Opis do Mapa 01. Graficzna prezentacja części odcinka obrony Bruchmühle, pozwala na precyzyjne określenie przebiegu umocnień, weryfikację położenia stanowisk ogniowych oraz ocenę wielkości terenów zalewowych przy aktualnym ukształtowaniu terenu. Na mapie: Br 03 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 04 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, Br 05 – jednoizbowe schron bojowy, Br06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 09 – jednoizbowy schron broni maszynowej z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii, Br 08 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i punktem łączności optycznej, Br 09 – jednoizbowy stanowiska ogniowe broni maszynowej, D1 – droga do Starowic, D2 – droga do Nadarzyc, D3 – droga do Borne-Sulinowo, J1- jaz na Piławie, M1- most drogowy.
Budowę żelbetonowych schronów rozpoczęto w 1936 roku. Tworzyły trzon odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Trzy żelbetonowe schrony bojowe przeznaczono do
Fot. 04. Schron bojowy Br 04 o odporności C na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Br” (niem. Bruchmüle) Pozycji Pomorskiej.
obrony jazu. Dwa z nich, oznaczone na mapie jako Br 03 i Br 04 [01], to standardowe schrony na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, były wznoszone na Pozycji Pomorskiej od 1935 roku. Wybudowano je w klasie odporności na ostrzał B1. W sektorze ognia 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego sMG 08 obu schronów znajdował się jaz i jego bezpośrednie otoczenie. Centralnie zlokalizowany Br 04, oddalony od jazu o zaledwie 100 metrów, prowadził ogień czołowy wzdłuż korony jazu. Drużyna piechoty wpierała obronę ze stanowisko polowych. Stanowisko ogniowe Br 05, położone na północ od jazu, wykonano w klasie odporności na ostrzał C [02].
Koordynację działań obronnych umożliwiała łączność telefoniczna między schronami broniącymi przeprawy mostowej i jazu. Dodatkowo Br 03 wyposażono w stanowisko łączności optycznej, które umożliwiało komunikację ze schronem Br 06 [03].
Fot. 05. Jaz na rzece Piławie (Fot. Marek Kozłowski).
Fot. 01. Br06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty ze stanowiskiem łączności optycznej (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe).
Rys. 02. Schron broni maszynowej do ognia czołowego z otwartym stanowiskiem obserwatora artylerii (próba rekonstrukcji). 1. Izba bojowa, 2. Śluza przeciwgazowa, 3. Wyjście ewakuacyjne, 4. Wejście do schronu, 5. Stanowisko obserwatora artylerii.
Mapa 01. Graficzna prezentacja numerycznego model terenu części odcinka obrony Bruchmühle pozyskana ze strony www.geoportal.gov.pl. Numeracja obiektów odautorska.
Linię obrony odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej oparto o lewy brzeg Piławy. Budowę żelbetonowych schronów w 1936 roku, tworzących szkielet obrony, poprzedziły prace hydrotechniczne. W 1933 roku ukończono budowę jazu ( J1 na mapie), położonego 500 metrów na południowy zachód od przeprawy mostowej (M1). Spiętrzenie wód rzeki powodowało utworzenie rozlewisk i zabagnień, przeszkód trudnych do pokonania przez ludzi i pojazdy. Most drogowy umożliwiał komunikację drogową (droga D1) pomiędzy położonymi na zachód od Piławy Starowicami a pobliskimi Nadarzycami (droga D2), czy też z Bornem-Sulinowo (droga D3).
Do jego bezpośredniej obrony przewidziano trzy schrony broni maszynowej Br 06, Br 07 i Br 08. Obiekty Br 06 i Br 08 to schrony [01] dla ciężkiego karabinu maszynowego i drużyny piechoty (niem. MG-Schartenstand mit Einheitsgruppe). Br 06 został wzniesiony na lekkim wzniesieniu terenu po południowej stronie drogi do Starowic w odległości około 230 metrów od mostu. W sektorze ognia ciężkiego karabinu maszynowego znalazła się południowa strona mostu wraz przyczółkiem mostowym na wschodnim brzegu.
Północna część przyczółku, która zdaniem niemieckich projektantów była dogodniejszą pozycją wyjściową do forsowania rzeki niż południowa, nadzorowana była przez stanowiska ogniowe Br 07 oraz Br 08. Skuteczność planowanej obrony miały zwiększyć pokrywające się częściowo sektory ognia z obu schronów. Ważnym obiektem w planie obrony był jednoizbowy schron na ckm Br 09. Ogniem bocznym, wzdłuż koryta rzeki, wspierał obronę przyczółku mostowego. W zasięgu ognia skutecznego znalazły się przedpola obu stanowisk ogniowych Br 07 oraz Br 08 (położony w odległości około 530 metrów od Br 09).
Opis do Mapa 01. Graficzna prezentacja części odcinka obrony Bruchmühle, pozwala na precyzyjne określenie przebiegu umocnień, weryfikację położenia stanowisk ogniowych oraz ocenę wielkości terenów zalewowych przy aktualnym ukształtowaniu terenu. Na mapie: Br 03 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 04 – schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej, z otwartym stanowiskiem obserwatora, Br 05 – schron bojowy bez pomieszczenia gotowości bojowej, Br 06 – schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i stanowiskiem łączności optycznej, Br 09 – schron broni maszynowej bez pomieszczenia gotowości bojowej z otwartym stanowiskiem obserwatora, Br 08 schron dla ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty i punktem łączności optycznej, Br 09 – schron bojowy na ckm, D1 – droga do Starowic, D2 – droga do Nadarzyc, D3 – droga do Borne-Sulinowo, J1 – jaz na Piławie, M1 – most drogowy.
Jednoizbowy schron Br 07 do ognia czołowego (niem. MG-Schartenstand ohne Bereischaftsraum) wzniesiono zaledwie około 180 metrów od mostu. Podobnie jak B 06 i 08, został wybudowany w klasie B1 odporności na ostrzał. W tylnej ścianie wykonano niszę odkrytego stanowiska dla obserwatora artylerii [02]. Jego położenie zapewniało dogodne warunki do obserwacji przedpola i oceny sytuacji na polu walki. Dowódca stanowiska bojowego w schronie bojowym z omawianego okresu mógł nadzorować jedynie sektor ostrzału po przez wąski przeziernik w płycie ze strzelnicą ckm. Wsparcie artylerii było niezbędne dla skutecznej obrony przeprawy mostowej.
Fot. 02. Schron broni maszynowej ze stanowiskiem obserwatora artylerii bez pomieszczenia gotowości bojowej. Widok od strony zapola. Po lewej stronie nisza dla stanowiska obserwacyjnego.
Rys. 02. Jednoizbowy schron bojowy o odporności C z 1936 roku. 1. stanowisko bojowe 7,9 mm ckm sMG 08 na podstawie fortecznej, 2. rury układu wentylacji grawitacyjnej z zamknięciem od strony izby, 3. nisza oświetleniowa, 4. rura przewodu kominowego z zamknięciem od strony izby, 5. nisza złącza telefonicznego, 6. Wejście do schronu, 8. miejsce do spania (prycza lub hamak).
Współdziałanie schronów broniących przeprawy mostowej zapewniała łączność telefoniczna. Kolejność wprowadzania poszczególnych schronów do walki nie została określona. Nietypowym rozwiązaniem w niemieckiej fortyfikacji stałej okresu międzywojennego, jakie zastosowano na odcinku Bruchmühle, było wykorzystanie stanowisk łączności optycznej [03]. Takie stanowiska otrzymały ważne w taktycznym planie obrony schrony Br 08, Br 06 oraz schron (Br 03) na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który wzniesiono do obrony strategicznego jazu (J1). Szczególną lokalizację otrzymał schron Br 07. Żołnierz w otwartym stanowisku obserwacyjnym prawdopodobnie posiadał łączność optyczną z bezpośrednio sąsiadującymi obiektami Br 06 i Br 08.
Jaz
Jaz został zaplanowany jako budowla hydrotechniczna o przeznaczeniu czysto militarnym na przewidzianym obszarze działań obronnych. Zadaniem jazu było wykonanie rozlewisk na terenach zalewowych o określonej wielkości oraz zabagnień po przez okresowe spiętrzenie wody rzeki Piławy. Położenie jazu zostało tak dobrane, aby powstałe rozlewiska utrudniały skuteczny atak nieprzyjaciela w celu przechwycenia przeprawy mostowej na
Fot. 03. Widok jazu ruchomego spiętrzającego wody Piławy (Fot. Karol Dalidowicz).
Fot. 04. Korona jazu na rzece Piławie od strony zachodniej. Widoczne są pionowe kanały na szndory spiętrzające wodę. (Fot. Marek Kozłowski).
Piławie i sprawny przemarsz jego wojsk. Ze względu na przewidziane zadania zdecydowano się na wybudowanie żelbetonowego jazu ruchomego o najprostszej konstrukcji. Pomiędzy dwoma przyczółkami, położonymi w odległości zapewniającej przepływ wielkiej wody bez dodatkowego spiętrzenia, wykonano żelbetonową płytę denną z filarem po środku. Wymaganą wysokość spiętrzenia wody uzyskiwano po przez ułożenie odpowiedniej ilości drewnianych belek, poprzecznie do kierunku przepływu wody. Nazywano je potocznie szandorami. Belki wsuwano poziomo w dwa pionowe kanały, wykonane na przeciw siebie w przyczółku i filarze. Pomiędzy każdym przyczółkiem a filarem można było ułożyć cztery rzędy szandor.
Fot. 05. Ruina schronu bojowego Br 04 o odporności B1 z pomieszczeniem dla drużyny piechoty.
Fot. 06. Schron bojowy o odporności C na ciężki karabin maszynowy z odcinka „Br” (niem. Bruchmüle) Pozycji Pomorskiej.
W zachodnim przyczółku jazu wykonano upust dolny. Umożliwiał kontrolowany przepływ wody. Budowę jazu ukończono w 1933 roku. Przyczółki zabezpieczono przeszkodami przeciwpiechotnymi i przeciwpancernymi.
Budowę żelbetonowych schronów rozpoczęto w 1936 roku. Tworzyły trzon odcinka Bruchmühle Pozycji Pomorskiej. Trzy żelbetonowe schrony bojowe przeznaczono do obrony jazu. Jeden z nich, oznaczone na mapie jako Br 03, to standardowy typ schronu na ckm z pomieszczeniem dla drużyny piechoty, który był wznoszony na Pozycji Pomorskiej od 1935 roku. Wybudowano go w klasie odporności na ostrzał C. Drużyna piechoty wpierała obronę ze stanowisk polowych. Centralnie zlokalizowany Br 04, oddalony od jazu o zaledwie 100 metrów, prowadził ogień czołowy wzdłuż korony jazu. Posiada identyczną konstrukcję jak schron Br 02. Stanowisko ogniowe Br 05, położone na północ od jazu, wykonano w klasie odporności na ostrzał C [04].
Koordynację działań obronnych umożliwiała łączność telefoniczna między schronami broniącymi przeprawy mostowej i jazu. Dodatkowo Br 03 wyposażono w stanowisko łączności optycznej, które umożliwiało komunikację ze schronem Br 04 lub Br 06 [03]. Jednoznaczne określenie odbiorcy sygnałów świetlnych ze stanowiska przy schronie Br 03 wymaga dodatkowych badań.
Fot. 05. Jaz na rzece Piławie (Fot. Marek Kozłowski).
