Grupa bojowa schronów – Będów nad Odrą – Obiekty
Opracował : Franz Aufmann
Doświadczenia z lat dwudziestych dwudziestego wieku wykazały, że w realiach przegranej I wojny światowej oraz ograniczeń wynikających z traktatu wersalskiego, obrona wschodnich granic Niemiec oparta na naturalnych przeszkodach mogła należeć do jednych ze skuteczniejszych i ekonomicznie uzasadnionych. Dlatego też od końca 1926 roku zaczęto prowadzić na rozkaz Dowództwa III Okręgu Wojskowego systematyczne badania terenowe wzdłuż biegu Odry i jej dopływów. Należało zebrać informacje niezbędne w celu określenia strategicznie ważnych punktów planowanej pozycji obronnej. Zalecano wykorzystanie istniejącej już infrastruktury obronnej, jaką stanowiły twierdze w Głogowie i Kostrzynie, wzmacniane nowymi obiektami w połowie lat dwudziestych.
Forsowana przez Dowództwo III Okręgu Wojskowego koncepcja pozycji obronnej w oparciu o Nysę Kłodzką i Odrę, której budowa prowadzona byłaby w okresie pokoju, została zaakceptowana przez Ministerstwo Wojny (niem. Reichswehrministerium) w połowie 1928 [01] roku. Już w następnym roku kalendarzowym na terenie Komendantury Głogów wzniesiono 28 żelbetonowych schronów na dla broni maszynowej i 2 schrony bierne dla drużyny piechoty za łączną kwotę 600 000 RM [02]. Pozyskano
Opis do rys. 01. a – płyta o grubości 8 cm ze strzelnicą ckm, b – cokół pod stolik dla ckm, c – drzwi stalowe z włazem (lub bez), d – drzwi stalowe (dwudzielne), e – drzwi gazoszczelne, f – doprowadzenie kabli telefonicznych, g – rura doprowadzająca powietrze do układu wentylacyjnego, h – rura układu wentylacyjnego.
pierwsze doświadczenia i przeprowadzono analizę kosztów. W 1930 roku kontynuowano rozbudowę fortyfikacji ze szczególnym naciskiem na redukcję kosztów, począwszy od nakładów na pozyskanie gruntów, budowę obiektów i wykonania kamuflażu [03]. Projektanci obiektów fortyfikacyjnych otrzymali gotowe, projekty studyjne, jako wzorce do wykorzystania. Dwa z nich dotyczyły żelbetonowego stanowiska bojowego dla ciężkiego karabinu maszynowego, chronionego płytą ze strzelnicą (niem. Unterstand [04]
für ein M.G. mit Schartenplatte). Wymagania i wytyczne zawarto w instrukcji „Budowa pozycji obronnej” (niem. Stellungsbau) z 4 sierpnia 1930 roku. Przyjęto zasadę budowy umocnień w pierwszej kolejności w miejscach szczególnie ważnych pod względem strategicznym takie jak przeprawy mostowe, promowe i brody.
Priorytet, ze względu na ich strategiczne znaczenie, otrzymały obiekty broniące przeprawy mostowej na Odrze w pobliskim Krośnie i Fürstenberg (obecnie Eisenhüttenstadt). Założenia obronne dla grupy bojowej broniącej przeprawy promowej w pobliżu miejscowości Będów (niem. Bindow) oraz projekty obiektów [05] miały być opracowane do 1.03.1932 r. We wstępnym projekcie przewidziano łącznie 6 obiektów, w tym 5 żelbetonowych schronów bojowych oraz prawdopodobnie wieży ze stanowiskiem ciężkiego karabinu maszynowego. Wystąpiły również problemy w lokalizacją projektowanego stanowiska ogniowego dla karabinu maszynowego, umieszczonego na wieży. Miał być to najbardziej wysunięty na północ obiekt grupy schronów, a zarazem najbliższy przeprawy promowej. Lokalizacja stanowiska poza wałem przeciwpowodziowym nie uzyskała akceptacji Dowództwa Armii [05]. Komendantura Twierdzy Kostrzyn miała prowadzić rozmowy z urzędem do spraw wałów przeciwpowodziowych (niem. Deichamt) w sprawie zgody na montaż stanowiska ogniowego w wale cofkowym. W materiałach źródłowych, dostępnych autorowi niniejszego opracowania, nie określono planowanej konstrukcji wieży i jej wysokości. Numeracja schronów i ich ilość ulegała zmianom w fazie projektowej [06].
Przeprowadzone badania terenowe na lewym, południowym brzegu Odry pozwoliły na zlokalizowanie 3 schronów bojowych (Rys. 02.). Sektory ostrzału dwóch z nich są zgodne z informacjami źródłowymi. Kierunek ognia trzeciego stanowiska (tj. B 1a patrz rys. 02), określony w dokumentach bardzo precyzyjnie i łatwy do identyfikacji w okresie budowy fortyfikacji jako „w górę rzeki, w kierunku wysokiego drzewa”, jest obecnie nie możliwy do potwierdzenia.
Odnaleziono również pozostałości żelbetonowej konstrukcji, które zdaniem autora niniejszego opracowania są niewłaściwie interpretowane przez część badaczy fortyfikacji [07] jako fundament dla wieży ze stanowiskiem dla broni maszynowej. Temat ten wymaga dalszy badań i wyjaśnień.
1.1. Konstrukcja schronów na ciężki karabin maszynowy
Żelbetonowe schrony na 7,92 mm ciężki karabin maszynowy MG 08 wzniesiono na terenach zalewowych, pomiędzy wałami przeciwpowodziowymi a rzeką. Obronę pozycji oparto na stanowiskach ogniowych prowadzący ogień boczny. Wyjątkowo niskie położenie strzelnicy ponad poziomem lustra Odry zapewniało możliwość wykonywania płaskich zapór ogniowych – najbardziej skutecznej formy prowadzenia ognia z broni maszynowej na dystansie 400 – 500 metrów, a w przypadku zastosowanej 8 cm stalowej płyty w sektorze ognia równym 72 stopnie w płaszczyźnie poziomej. Warunek ten mógł być spełniony jedynie w przypadku głębokiego osadzenia konstrukcji obiektu w gruncie. Wykorzystanie gotowego projektu schronu z obniżeniem terenu przy jego wejściu w bocznej ścinie nie było możliwe ze względu na lokalizację na terenach zalewowych. Za optymalne rozwiązanie przyjęto umieszczenie schronu w „wannie”. Ze względu ma możliwość zalewania obiektu przez wodę, celowe było podniesienie poziomu otworu wejściowego tak, aby próg wejścia znajdował się na wysokości zbliżonej do dolnego zarysu strzelnicy ckm. Łączna różnica poziomów, pomiędzy progiem a posadzką w schronie B.4, wyniosła około 105 cm. Pomiędzy stalowymi ciężkimi drzwiami wejściowymi (niem. schwere Flußstahltür mit Mannloch) i bierną śluzą przeciwgazową wykonano schodnię o pięciu schodach.
Żelbetonowa konstrukcja ścian zewnętrznych otrzymała grubość 100 cm a stropu 80 cm. Strop w obu pomieszczenia, w izbie bojowej i śluzie przeciwgazowej, wzmocniono belkami dwuteowych o wysokości 24 cm. Pomiędzy belkami nie rozłożono pasów blachy stalowej, w celu uzyskania sztywnego zabezpieczenia przed odłamkami betonu, tworzącymi się w wyniku oddziaływania fali uderzeniowej po trafieniach pocisków artyleryjskich w strop obiektu. Nadproże, pomiędzy pomieszczeniami wykonano z belek o profilu „C” i wysokości 14 cm.
1.2. Izba bojowa
Izba bojowa o wysokości 190 cm została zaplanowana na planie czworokąta (szer. x dług.) 200 x 252 cm. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi w pomieszczeniu znajdowało się zarówno stanowisko bojowe ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie fortecznej, jak i skromne zaplecze socjalne dla czteroosobowej obsady. Izba otrzymała wentylację grawitacyjną oraz instalację kominową dla pieca okopowego. Przewody wentylacyjne wyposażono w gazoszczelne zasuwy [08]. Część załogi mogła wykorzystać hamaki, podwieszane pod stropem.
Wejście do izby zabezpieczono parą drzwi. Od strony śluzy osadzono dwudzielne drzwi stalowe o wymiarach w świetle 78 x 167 cm i grubości 1,0 cm. Po drugiej stronie ściany działowej przewidziano gazoszczelne drzwi o konstrukcji drewnianej, wzmocnionej obustronnie stalową blachą. Osadzone na trzech zawiasach blokowane były trzema ryglami w pozycji „zamknięte”. W celu uzyskania gazoszczelności zastosowano filcową uszczelkę na styku z ościeżnicą. Ościeżnicę o konstrukcji spawanej wykonano z równoramiennego kątownika o boku równym 5 cm.
Płytę stalową, o wymiarach 280 x 180 x 8 cm, osłaniającą stanowisko bojowe ckm, mocowano za pomocą kotw do bryły schronu. Płyta zachodziła po 40 cm na ściany schronu. Wysokość płyty wymusiła wykonanie wysokiej na 60 cm żelbetonowej ściany (ławy) o grubości 50 cm. Ścianę uformowano na kształt litery „T” Środkowa część ściany, szersza o 37 cm, została wykorzystana do zamontowania blaszanego stolika z saniami na podstawę forteczna dla ciężkiego karabinu maszynowego.
Duża, czworokątna strzelnica 7,92 mm ciężkiego karabinu maszynowego MG 08 o wymiarach (szer. x wys.) 21 x 28 cm znajdowała się w pionowej osi płyty. Zamykana była stalową gazoszczelną zasuwą. Środkowa część lica zasuwy, odpowiadająca zarysowi strzelnicy został lekko cofnięta do tyłu. Powstające odkształcenia plastyczne lica strzelnicy w przypadku uderzenia pocisków nie powodowały zablokowania przesuwu zasuwy. Unieruchamiano ją w pozycji „otwarte” i „zamknięte” przy pomocy dźwigni z dwoma ryglami.
1.3. Maskowanie
Obiekty, wzniesione w okresie pokoju, były starannie maskowane w celu utrudnienia rozpoznania ich uzbrojenia, sektorów ostrzału i odporności na ostrzał. Po pierwszych doświadczeniach Dowództwo Armii zastrzegło, że nakłady na kamuflaż w okresie pokoju, przekraczające 1000 RM [09] dla stanowiska ogniowego, wymagają w każdym przypadku indywidualnego zatwierdzenia. Uwaga ta dotyczyła w większości przypadków maskowania schronów na terenie zabudowanym jako altany lub zabudowania gospodarcze.
Głęboko osadzone w gruncie schrony grupy Będów nie stwarzały problemów przy ich maskowaniu. Haki do zawieszania siatek maskujących zostały osadzone w ścianach obiektów. Za ich pomocą można było przysłonić równię ogniową przy strzelnicy ciężkiego karabinu maszynowego oraz strefę wejścia. Strop obiektu uzyskał szorstką powierzchnię. W jej zagłębieniach gromadziła się ziemia, która sprzyjała wzrostowi mchu.
W pobliżu obiektów zachowały się też betonowe osłony. Stosowano je do ochrony pni drzew w przypadku wykonywania nasypu lub podnoszenia poziomu gruntu przy schronie. Drzewa z obsypanymi bezpośrednio ziemią pniami miały tendencję do obumierania w ciągu kilku następnych lat. Zalecano również nasadzenia krzewów i drzew, o ile było to zgodne z otaczającym schron terenem.
Grupa schronów – Będów nad Odrą – Inwentaryzacja fortecznej sieci telefonicznej
Opracował: Mariusz Kisiel
Brak dostępnych materiałów archiwalnych dotyczących telefonicznej łączności fortecznej w fortyfikacji stałej na omawianym obszarze wymusił przeprowadzenie prac inwentaryzacyjnych. Ich celem było poznanie jak największej ilości szczegółów dotyczących budowy fortecznej sieci kablowej takich jak: sposobu układania podziemnych kabli telefonicznych, głębokości ich posadowienia w gruncie oraz poznanie lokalizacji komór kablowych. Wyniki tych prac pozwoliły by na zgłębienie wiedzy dotyczącej budowy fortecznych sieci telefonicznych w punktach oporu z wczesnych lat trzydziestych.
Inwentaryzację rozpoczęto w schronie o sygnaturze taktycznej B.1. Telefoniczny kabel forteczny o pojemności dwóch par i średnicy żył 0,8 mm wprowadzono wlotem kablowym wykonanym z rury stalowej o średnicy około 50 mm. Ze względu na umiejscowienie schronów na terenach zalewowych zadbano o uszczelnienie wprowadzeń kabli do ich wnętrza. Do tego celu używano włókniny bawełnianej nasączonej preparatem o koegzystencji smaru, ciasno upakowanej we wlocie kablowym. Dodatkowo wylot uszczelniano bitumiczną elastyczną masą na bazie smoły, której pozostałości zachowały się na ścianie wokół miejsca wprowadzenia kabla. W bliskiej odległości od wlotu kablowego zamocowano hermetyczną głowicę kablową. W tym celu wykonano trzy otwory w ścianie z osadzonymi drewnianymi kołkami. Zastosowane głowice były modyfikacją standardowych zakończeń kablowych, używanych w sieciach cywilnych Poczty Rzeszy (niem. Deutsche Reichpost). Modyfikacja polegała na stosowaniu nieco innych, prostszych w obsłudze zacisków połączeniowych, nie wymagających stosowania dodatkowych narzędzi.
W schronie nie znaleziono śladów instalacji kotw montażowych przeznaczonych dla montażu telefonu fortecznego oraz skrzynki ochronnej pakietu baterii. Oznacza to, że w obiektach tego typu do obsługi fortecznej sieci telefonicznej przewidziano ekonomiczne rozwiązanie w postaci telefonów polowych. Możliwy jest też scenariusz, w którym montaż urządzeń końcowych przewidziano dopiero na czas mobilizacji tego punktu oporu.
Wszystkie elementy infrastruktury łączności telefonicznej w schronie B.1a wykonano identycznie jak we wcześniejszym obiekcie. Stwierdzono jednak brak fortecznego kabla telefonicznego, który po wojnie został zdemontowany wraz z innymi elementami wyposażenia. Można jednak z całą pewnością założyć, że wprowadzono do niego również kabel dwu parowy. Schron o sygnaturze B.4 nie różnił się od wcześniej inwentaryzowanych obiektów grupy schronów. We wlocie kablowym zachował się dwu parowy kabel telefoniczny.
Istotnym etapem prac było wytrasowanie przebiegu podziemnych kabli fortecznej sieci telefonicznej. Do tego celu użyto profesjonalnego lokalizatora uzbrojenia firmy SEBA KMT model vLocPro 2. Prace rozpoczęto od schronu B.1, wytrasowano ciągły przebieg kabla telefonicznego na odcinku około 1,4 km, początkowo przebiegał w kierunku zapola na głębokości około 2,0 m, przechodził pod wałem przeciwpowodziowym, a następnie półką wału do drogi gruntowej. Dalej ułożony był wzdłuż pobocza tej drogi do przepustu bardzo głębokiego rowu melioracyjnego. Tutaj sygnał się urywał. Najprawdopodobniej wszystkie kable biegnące tą trasą zostały przerwane w trakcie melioracji okolicznych łąk, główny rów odwadniający osiągał w tym miejscu głębokość około 3 metrów. Głębokość ułożenia kabla po przejściu pod wałem wypłycała się z dwóch do jednego metra. Miało to związek z lepszą ochroną kabli w miejscach najbardziej narażonych na ostrzał czyli wokół schronów, dalej w kierunku głębokiego zapola kable zabezpieczano jedno metrowym nakładem ziemi. Układanie kabli fortecznej sieci telefonicznej wzdłuż poboczy lokalnych dróg i podziału pół uprawnych ułatwiała maskowanie jego przebiegu i nie skutkowała odszkodowaniami dla właścicieli pół uprawnych.
W przypadku schronu o sygnaturze B.4 wytrasowano kabel na dystansie około 0,9 km. Przerwanie kabla nastąpiło najprawdopodobniej podczas prac związanych z budową przepustu wodnego pod lokalną drogą. Po odkopaniu drugiej końcówki kabla podjęto dalszą próbę sprawdzenia jego przebiegu. Pozwoliło to na wytrasowanie linii kablowej na odcinku około 2,1 km. Jej zakończenie było w tym samym miejscu, co poprzedniego kabla, czyli w miejscu przepustu drogowego rowu melioracyjnego. Kabel, podobnie jak w poprzednim przypadku po wyjściu ze schronu w kierunku zapola, ułożono na głębokości 2,0 m. Po przekroczeniu wału przeciwpowodziowego biegł po jego półce, dalej wzdłuż lokalnej drogi gruntowej aż do miejsca, w którym się pierwszy kabel. Poza wałem przeciwpowodziowym jego głębokość wypłycała się do 1 m, jak w przypadku poprzedniego kabla.
Podjęte prace związane z lokalizacją infrastruktury łączności w okolicy istniejącego fundamentu, który hipotetycznie mógł stanowić podbudowę dla wieży pancernej B.3 nie przyniosły żadnych rezultatów. Podaje to pod wątpliwość utożsamianie tego fundamentu z budową wieży pancernej. Znane przypadki takich budowli zlokalizowanych na Linii Odry w późniejszych latach posiadały specjalnie przygotowane zagłębienia w podstawach fundamentowych. Były przewidziane dla przyłączy fortecznej sieci telefonicznej. W tym konkretnym przypadku fundament nie posiadał niszy kablowej. Nie udało się zlokalizować przyłącza kablowego.
W trakcie tych prac uzyskano istotne informacje dotyczące głębokości ułożenia kabli, tras kablowych i ogólnego sposobu budowy fortecznej sieci kablowej. Kable w bezpośredniej odległości od schronów do wału przeciwpowodziowego, czyli w terenie narażonym na ostrzał, układano na głębokości około 2,0 m. W dalszej części przebiegu głębokość ułożenia kabli wypłycała się do około 1 metra. Poszukiwanie komory kablowej nie przyniosło rezultatu. Prawdopodobnie była zlokalizowana w okolicy skrzyżowania dróg gruntowych, około 220 m na południe od miejsca przecięcia wszystkich kabli pod rowem odwadniającym. Próby pozyskania informacji od ludności miejscowej nie przyniosły żadnych rezultatów. Jedną z możliwości, jaką należy wziąć pod uwagę, był demontaż sieci w okresie powojennym. Znane są przypadki demontażu sieci i komór kablowych na innych liniach obronnych gdyż utrudniały obsługę upraw za pomocą sprzętu mechanicznego.
Docelowy przebieg telefonicznego kabla fortecznego od komory kablowej w kierunku dalszego zapola i nadrzędnego węzła łączności nie został ustalony. Najbliższy większy węzeł łączności znajdował się w odległości około 7 km w koszarach Wehrmachtu w Czerwieńsku (niem. Rothenburg an der Oder). Nie ma jednak żadnej pewności, czy podjęto jakiekolwiek prace w związku z budową fortecznej sieci kablowej w tamtym kierunku. Najprawdopodobniej pozostawiono to na okres późniejszy, do czasu ustalenia docelowego zakresu pozycji obronnej. Istniała jeszcze jedna możliwość wpięcia fortecznej sieci telefonicznej grupy bojowej schronów Będów do sieci telefonicznej Wehrmachtu. Można było do tego celu wykorzystać kabel dalekosiężny ułożony wzdłuż linii kolejowej Czerwieńsk – Krosno Odrzańskie (niem. Crossen an der Oder). Kabel zapewniał łączność pomiędzy zespołami koszarowymi każdego z tych miast. Teza ta nie ma jednak żadnego poparcia w znanych dokumentach.
[01] – Reichswehrministerium (Heer). Heeresleitung. T1 Nr.578/28 geh.Kdos. I., Berlin W 10, den 14. Juni 1928 (BAMA RH 2/v. 403 4-6).
[02] – Kommandantur der Festung Glogau, Pi.Nr. 100/30 geh. Kdos. Glogau, den 14.I2.1929 (BAMA RH 2/v. 403 82). Pozwoliło to na określenie średniego kosztu budowy żelbetonowego schronu bojowego na 19 000 RM z jednym stanowiskiem dla ciężkiego karabinu maszynowego, przy zakładanym 15 000 RM i na 32 000 RM z dwoma stanowiskami ckm. Koszt budowy schronu biernego dla drużyny wyniósł 30 000 RM.
[03] – Der Chef der Heeresleitung Nr. 1004/30 geh. Wehr A In 5 IV/VI. Berlin, den 31.12.1930 (BAMA RH 2/v. 403 120-123).
[04] – W późniejszym latach określenie „Unterstand” stosowane było w niemieckiej fortyfikacji w odniesieniu do schronów biernych. Dla podkreślenia bojowej funkcji schronu, obiekty te otrzymały w nazwie dodatkowe uzupełnienie np.: „Kampfstand” lub „Schartenstand”.
[05] – Der Chef der Heeresleitung Nr. 793/31 g. Wehr A. In 5 Iv. Berlin, den. 5 November 1931 (BAMA RH 2/v. 403 145-146).
[06] – Der Chef der Heeresleitung Nr. 128/31 g Wehr A IN VI. Berlin, den 02.05.1931 (RH 2/v. 403 124-126).
[07] – Autorzy opracowania „Niemieckie fortyfikacje na obszarze Kostrzyńskiej Komendantury Fortecznej w latach 1921-1934. Zarys problematyki” D. Pstuś i S Sabien podają na podstawie badań terenowych przeprowadzonych przez zespół badawczy w składzie R. Haber oraz K. Motyl, że stanowisko bojowe ckm o oznaczeniu B. 3 miało być zlokalizowane w żelbetonowym schronie o kierunku ostrzału w stronę zachodniego skraju Będowa (stodoła). Nie podano jednak daty przeprowadzenia wspomnianych badań terenowych. NOWA MARCHIA PROWINCJA ZAPOMNIANA ZIEMIA LUBUSKA -WSPÓLNE KORZENIE Zeszyty naukowe 15 Seria Monograficzna. Lublin 2022.
[09] – Der Chef der Heeresleitung Nr. 1004/30 geh. Wehr A In 5 IV/VI. Berlin, den. 31 Dezember 1930 (BAMA RH 2/v. 403 120-123).
Opracowania powiązane:
– Grupa bojowa schronów – Krosno nad Odrą,
– Grupa bojowa schronów – Otmuchów nad Nysą,
– Grupa bojowa schronów – „Szosa” (Pozycja Pomorska)
– Grupa bojowa schronów – Trzy schrony wkomponowane w umocnienia ziemne na odcinku taktycznym Karz. Pozycji Pomorskiej,
– Grupa bojowa schronów w fortyfikacji niemieckiej.